गॅसलाइटिंगचे ७ प्रकार आणि त्यातून मुक्त होण्याचे ५ उपाय

गॅसलाइटिंग ही एक मानसिक छळाची पद्धत आहे जिथे तुमच्या विश्वासा आणि प्रेमाचा वापर करून तुमची वास्तव्यता बदलली जाते. ओळखा याची लक्षणे आणि बचावाचे मार्ग.

गॅसलाइटिंग: प्रेम आणि विश्वासाचा वापर करून तुमच्या मेंदूचे अपहरण करणारी सायकोलॉजिकल टेक्निक

“तू नेहमीच गोष्टी विसरतेस!”, “असं कधीच घडलंच नाही, तूच कल्पना करत आहेस”, “तू खूप संवेदनशील आहेस, मी तर मजा करत होतो!” – ही वाक्ये तुम्हाला परिचित वाटतात का? जर होय, तर तुम्ही गॅसलाइटिंगचा बळी ठरत असाल. गॅसलाइटिंग हा एक प्रकारचा मानसिक छळ आहे ज्यामध्ये तुमच्या विश्वासाचा, प्रेमाचा आणि आश्चर्याचा वापर करून तुमची स्वतःची वास्तव्यता, स्मृती आणि बुद्धीवर प्रश्नचिन्ह उभे केले जातात. ही एक अशी भयानक पद्धत आहे की तुम्ही स्वतःला प्रश्न करू लागता, तुमच्या स्वतःच्या मनावरच विश्वास ठेवणे कठीण होते आणि शेवटी तुम्ही तुमच्या छळकर्त्याच्या वास्तवात राहू लागता.

हा शब्द १९३८ च्या नाटक ‘गॅस लाइट’ वरून आला आहे, ज्यामध्ये एक नायक आपली बायको हळूहळू वेडी करते. तो घरातील वायूच्या दिव्याची तीव्रता कमी-जास्त करतो आणि जेव्हा ती त्याबद्दल विचारते, तेव्हा तो सांगतो की तिला भ्रम होत आहेत. तंतोतंत असेच गॅसलाइटिंगमध्ये होते – तुमच्या वास्तवाचे खंडन करून तुमच्यामध्ये आत्मशंका निर्माण केली जाते.

तर चला, आज आपण या भयानक मानसिक छळाबद्दल सविस्तर जाणून घेऊ. गॅसलाइटिंगची लक्षणे, प्रकार, त्याचे मेंदूवर होणारे परिणाम आणि त्यातून बचाव करण्याचे मार्ग याबद्दल आपण या लेखातून चर्चा करू.

गॅसलाइटिंग म्हणजे नक्की काय? एक सोपी व्याख्या

गॅसलाइटिंग ही एक मानसिक नियंत्रणाची पद्धत आहे, ज्यामध्ये एक व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीला तिच्या स्वतःच्या स्मृती, अनुभव, समजूत किंवा भावनांवर विश्वास ठेऊ देत नाही. छळकर्ता जाणीवपूर्वक खोटे सांगतो, माहिती लपवतो, आणि बळी ठरलेल्या व्यक्तीच्या वास्तव्यतेला नकार देतो. यामुळे बळी ठरलेल्या व्यक्तीमध्ये आत्मशंका निर्माण होते आणि ती छळकर्त्यावर अवलंबून राहू लागते.

गॅसलाइटिंगची १० मुख्य लक्षणे: ओळखा सुरुवातीला

खालील तक्त्यामध्ये गॅसलाइटिंगची मुख्य लक्षणे दिली आहेत:

क्र.	लक्षण	छळकर्त्याचे वर्तन	तुमची भावना
१	सतत खोटे बोलणे	तो अश्या गोष्टी बोलतो ज्या खऱ्या नाहीत पण आत्मविश्वासाने सांगतो	गोंधळ, आत्मशंका
२	तुमच्या स्मृतीवर हल्ला	“असं कधीच घडलं नाही, तूच विसरलीस”	स्वतःच्या मनावरचा विश्वास उडतो
३	तुमच्या प्रतिक्रियेचा थट्टा करणे	“तू खूप संवेदनशील आहेस, हलकासा विनोद समजत नाहीस”	स्वतःच्या भावनांवर शंका
४	विषय बदलणे	तो चर्चा टाळण्यासाठी दुसरा विषय काढतो	न्याय मिळत नाही याची जाणीव
५	तुम्हाला वेडे ठरवणे	“सगळे म्हणतात तू चांगली नाहीस”	एकटेपणा, स्वतःवरचा राग
६	दोषारोप करणे	“तूच यासाठी जबाबदार आहेस”	अपराधीपणा
७	सकारात्मक मजबुतीकरण	कधीतरी खूप चांगले वागून तुम्हाला अवलंबून ठेवणे	“ते खरोखर चांगले आहे” असे वाटणे
८	माहिती लपवणे	महत्त्वाच्या गोष्टी लपवून ठेवणे	पुरेशी माहिती नसल्याची भावना
९	इतरांसमोर लज्जित करणे	सार्वजनिकरित्या तुमची निर्भत्सना करणे	लाज वाटणे
१०	तुमच्या आठवणींना दुर्लक्ष करणे	“तू नेहमीच गोष्टी चुकीच्या रितीने आठवतेस”	स्वतःच्या स्मरणशक्तीवर अविश्वास

गॅसलाइटिंगचे ७ प्रकार: वेगवेगळे रूप

गॅसलाइटिंग हे केवळ एकाच पद्धतीने होत नाही. त्याची अनेक प्रकारे आणि रूपे आहेत.

१. शास्त्रीय गॅसलाइटिंग:
छळकर्ता थेट तुमच्या वास्तव्यतेला नकार देतो. “असे काही घडलेच नाही”, “तू कल्पना करत आहेस” असे तो म्हणतो.

२. फिरती गॅसलाइटिंग:
तो तुमच्यावरच दोष ठेवतो. “तूच या समस्येचे कारण आहेस, तुझ्यामुळेच मी असे वागतो” असे तो सांगतो.

३. छुपे गॅसलाइटिंग:
हा सर्वात धोकादायक प्रकार आहे. छळकर्ता तुमच्यावर प्रेम करतो असे दाखवतो आणि तुमच्या भल्यासाठीच तुमच्याशी वागतो असे सांगतो. “मी तुझ्या भल्यासाठीच सांगतो” हे त्याचे मुख्य वाक्य असते.

४. त्रिकोणी गॅसलाइटिंग:
तो तिसऱ्या व्यक्तीचा आधार घेतो. “सगळेच म्हणतात तू चुकीचा विचार करतेस”, “इतरांनाही तू वेडी वाटते” असे तो म्हणतो.

५. बाह्यरीत गॅसलाइटिंग:
तो तुमच्या आजूबाजूला असलेल्या गोष्टींना नकार देतो. “हवा खराब आहे असे तुला वाटते पण खरोखर तसे नाही” असे तो म्हणतो.

६. संस्थात्मक गॅसलाइटिंग:
एखादी संस्था किंवा कंपनी तिच्या कर्मचाऱ्यांशी असे वर्तन करते. “तूच कामाचा ताण सहन करू शकत नाहीस” असे सांगितले जाते.

७. वैद्यकीय गॅसलाइटिंग:
डॉक्टर किंवा मानसशास्त्रज्ञ रुग्णाच्या लक्षणांना दुर्लक्ष करतात. “हे सगळे तुझ्या मनात आहे” असे सांगितले जाते.

गॅसलाइटिंगचे मेंदूवर होणारे परिणाम: एक वैज्ञानिक दृष्टीकोन

गॅसलाइटिंग केवळ भावनिक छळ नाही, तर तो तुमच्या मेंदूच्या रचनेवर परिणाम करतो.

१. प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सवर परिणाम:
हा मेंदूचा भाग निर्णय घेण्यासाठी आणि वास्तव्यता ओळखण्यासाठी जबाबदार असतो. गॅसलाइटिंगमुळे या भागाची कार्यक्षमता कमी होते.

२. अमिग्डालावर परिणाम:
हा भाग भीती आणि भावनांसाठी जबाबदार असतो. गॅसलाइटिंगमुळे अमिग्डाला overactive होतो, ज्यामुळे सतत चिंता आणि भीतीची भावना निर्माण होते.

३. हिप्पोकॅम्पसवर परिणाम:
हा भाग स्मृतीसाठी जबाबदार असतो. गॅसलाइटिंगमुळे हिप्पोकॅम्पस कमकुवत होतो, ज्यामुळे स्मरणशक्ती अशक्त होते.

गॅसलाइटिंगमधून बचाव करण्याचे ५ मार्ग

जर तुम्हाला वाटते की तुमच्यावर गॅसलाइटिंग होत आहे, तर खालील पायऱ्या स्वीकारा:

१. तुमच्या भावनांवर विश्वास ठेवा:
तुम्हाला जे वाटत आहे, ते खरे आहे. तुमच्या भावना अयोग्य नाहीत.

२. प्रमाणे गोळा करा:
छळकर्ता जे बोलतो त्याची नोंद ठेवा. चिठ्ठ्या, ईमेल, मेसेजेस जतन करा. ही प्रमाणे तुमच्या वास्तव्यतेची पुष्टी करतील.

३. सीमा ठरवा:
छळकर्त्याला स्पष्ट सांगा की तुम्ही या वर्तनास परवानगी देणार नाही.

४. विश्वासू व्यक्तीशी बोला:
तुमच्या मित्रांना किंवा कुटुंबियांना सांगा. बाहेरच्या व्यक्तीचा दृष्टीकोन तुम्हाला वास्तव्यता समजण्यास मदत करेल.

५. व्यावसायिक मदत घ्या:
मानसशास्त्रज्ञ किंवा थेरपिस्टची मदत घ्या. ते तुम्हाला यातून बाहेर पडण्यास मदत करतील.

गॅसलाइटिंगमधून मुक्त होण्यासाठी ५-चरणी योजना

चरण १: ओळख
तुम्ही गॅसलाइटिंगमध्ये सापडलात हे ओळखणे हा पहिला पाऊल आहे.

चरण २: मान्यता
तुम्ही बळी ठरलात हे मान्य करा. त्यासाठी स्वतःला दोष देऊ नका.

चरण ३: अंतर
शक्य असल्यास छळकर्त्यापासून अंतर राखा.

चरण ४: पुनर्बांधणी
तुमचे आत्मविश्वास आणि स्वतःच्या वास्तव्यतेवरचा विश्वास पुन्हा बांधा.

चरण ५: पुढे जाणे
नवीन आयुष्य सुरू करा. या अनुभवातून शिका आणि पुढे जा.

तुमची वास्तव्यता तुमचीच आहे

गॅसलाइटिंग हा एक भयानक मानसिक छळ आहे जो तुमच्या सर्वात जवळच्या व्यक्तीकडून होऊ शकतो – जोडीदार, पालक, मित्र किंवा व्यवसाय सहकारी. पण लक्षात ठेवा, तुमची वास्तव्यता तुमचीच आहे. कोणीही ती तुमच्यापासून चोरू शकत नाही.

तुमच्या भावना, तुमचे अनुभव आणि तुमची स्मृती ही वैध आहेत. जर तुम्हाला वाटते की तुमच्यावर गॅसलाइटिंग होत आहे, तर मदत मागण्यास अजिबात संकोच करू नका. तुमचे मानसिक आरोग्य सर्वात महत्त्वाचे आहे. गॅसलाइटिंग हा प्रेम नाही, तो छळ आहे. आणि कोणत्याही प्रकारचा छळ सहन करणे अपेक्षित नाही.

तुम्ही एक बळकट व्यक्ती आहात. तुमच्यात आत्मविश्वास आहे आणि तुम्ही या छळातून बाहेर पडू शकता. फक्त तुम्हाला पहिला पाऊल उचलायचा आहे – तुमच्यावर विश्वास ठेवण्याचा.

---

(एफएक्यू)

१. गॅसलाइटिंग आणि सामान्य वादात काय फरक आहे?
सामान्य वादात, दोन्ही व्यक्ती एकमेकांच्या मतांचा आदर करतात. गॅसलाइटिंगमध्ये, एक व्यक्ती दुसऱ्याच्या वास्तव्यतेला पूर्णपणे नकार देते आणि तिच्या मनावरचा विश्वास उडवते.

२. गॅसलाइटिंग केवळ प्रेमसंबंधातच होते का?
नाही, गॅसलाइटिंग कोणत्याही नातेसंबंधात होऊ शकते – कुटुंबात, मैत्रीत, कार्यस्थळावर किंवा समाजात. पालक-मुल, बॉस-कर्मचारी यामध्ये देखील गॅसलाइटिंग होऊ शकते.

३. गॅसलाइटिंग करणारी व्यक्ती जाणीवपूर्वक असे करते का?
काही वेळा छळकर्ता जाणीवपूर्वक असे वर्तन करतो, तर काही वेळा त्याला स्वतःलाच याची जाणीव नसते. पण परिणाम सारखाच असतो – बळी ठरलेल्या व्यक्तीचे मानसिक आरोग्य बिघडते.

४. गॅसलाइटिंगमधून पूर्णपणे बरे होणे शक्य आहे का?
होय, पूर्णपणे बरे होणे शक्य आहे. यासाठी व्यावसायिक मदत, समर्थन गट आणि स्वतःवरचा विश्वास पुन्हा निर्माण करणे आवश्यक आहे. वेळ आणि संयम लागतो, पण बरे होणे शक्य आहे.

५. गॅसलाइटिंगचे दीर्घकालीन परिणाम काय आहेत?
दीर्घकालीन गॅसलाइटिंगमुळे खोल नैराश्य, चिंताविकार, आत्मविश्वासाची कमतरता, स्मरणशक्तीत समस्या, आणि इतर मानसिक आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात.