Seizures बद्दल 10 महत्वाच्या गोष्टी

अपस्मार (Seizures) बद्दल संपूर्ण माहिती. जाणून घ्या कारणे, प्रकार, लक्षणे, प्रथमोपचार, उपचार पद्धती आणि व्यवस्थापन याबद्दलचे तपशील.

अपस्मार (Seizures) म्हणजे काय? कारणे, प्रकार आणि उपचार

अपस्मार (Seizures) हा मेंदूतील विद्युत क्रियाकलापांमध्ये अचानक आणि अनियंत्रित बदल झाल्यामुळे होणारा एक आजार आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) मते, जगभरात सुमारे ५० दशलक्ष लोक अपस्माराच्या आजाराने ग्रस्त आहेत. भारतात, सुमारे १०-१२ दशलक्ष लोकांना हा आजार आहे, पण त्यापैकी फक्त ७०% लोकांनाच योग्य उपचार मिळतात.

अपस्मार म्हणजे नेमके काय?

अपस्मार हा एक लक्षण आहे, तो स्वतःमध्ये एक आजार नाही. तो मेंदूतील विद्युत संकेतांमध्ये झालेल्या अचानक बदलामुळे होतो. जेव्हा मेंदूतील न्यूरॉन्समध्ये अचानक, जोरदार विद्युत क्रिया सुरू होते, तेव्हा अपस्मार होतो.

अपस्माराची १० महत्वाच्या गोष्टी:

१. अपस्मार आणि मिरगी यातील फरक
बरेच लोक अपस्मार आणि मिरगी (Epilepsy) यांना एकच समजतात, पण यात मोठा फरक आहे:

• अपस्मार: एकल घटना
• मिरगी: वारंवार अपस्मार येणे

२. अपस्माराची मुख्य कारणे

कारण प्रकार	उदाहरणे
जन्मजात	मेंदूची असामान्य रचना, अनुवांशिकता
अर्जित	मेंदूची इजा, संसर्ग, ब्रेन ट्युमर
मेटाबॉलिक	रक्तातील साखर कमी होणे, इलेक्ट्रोलाइट असंतुलन
विषबाधा	अल्कोहोल, औषधे, विषारी पदार्थ

३. अपस्माराचे प्रकार

फोकल अपस्मार:

• मेंदूच्या एका विशिष्ट भागापासून सुरुवात
• फोकल अवेयर: रुग्णाला जाणीव असते
• फोकल इम्पेयर्ड अवेयरनेस: रुग्णाला जाणीव नसते

जनरलाइज्ड अपस्मार:

• मेंदूच्या सर्व भागांमध्ये एकदम सुरुवात
• टॉनिक-क्लोनिक: स्नायूंचा ताठरपणा आणि झटके
• अब्सेन्स: काही सेकंदांसाठी शून्य होणे
• मायोक्लोनिक: झटके येणे

४. अपस्माराची लक्षणे

अपस्माराची लक्षणे प्रकारानुसार बदलतात:

सामान्य लक्षणे:

• शरीरात झटके येणे
• डोळे वर फिरवणे
• तोंडातून फेस येणे
• मूत्र/शौच बंधन न राहणे
• अचानक पडणे
• काही क्षणांसाठी शून्य होणे

५. अपस्मार येण्याची ट्रिगर्स

काही घटक अपस्माराला उत्तेजित करू शकतात:

• झोपेचा अभाव
• तीव्र तणाव
• जास्त अल्कोहोल सेवन
• चमकणारे प्रकाश (काही प्रकरणांमध्ये)
• मानसिक दबाव
• औषधांचे डोस चुकणे

६. प्रथमोपचार

अपस्मार आल्यावर खालील प्रथमोपचार करावेत:

करावयाच्या गोष्टी:

• रुग्णाला सुरक्षित जागी ठेवा
• डोके मऊ असलेल्या वस्तूवर ठेवा
• रुग्णाला एका बाजूला झोपवा
• वेळ नोंदवा
• सांत्वन द्या

टाळावयाच्या गोष्टी:

• रुग्णाच्या तोंडात काहीही घालू नका
• रुग्णाला जोरात पकडू नका
• पाणी किंवा औषध देऊ नका
• भीती नका दाखवू

७. डॉक्टरांकडे कधी जावे?

खालील परिस्थितीत लगेच डॉक्टरांकडे जावे:

• अपस्मार ५ मिनिटांपेक्षा जास्त काळ टिकला तर
• एकापाठोपाठ दुसरा अपस्मार आला तर
• अपस्मारानंतर श्वासोच्छ्वास सुरू होत नसेल तर
• गर्भावस्थेत अपस्मार आला तर
• पहिल्यांदाच अपस्मार आला तर

८. निदान पद्धती

अपस्माराचे निदान करण्यासाठी खालील चाचण्या केल्या जातात:

मुख्य चाचण्या:

• ईईजी (EEG): मेंदूच्या विद्युत क्रियाकलापांची चाचणी
• एमआरआय (MRI): मेंदूची तपशीलवार प्रतिमा
• सीटी स्कॅन: मेंदूची क्रॉस-सेक्शनल प्रतिमा
• रक्त चाचण्या: इलेक्ट्रोलाइट्स आणि इतर पॅरामीटर्स

९. उपचार पद्धती

अपस्माराचे उपचार खालील प्रकारे केले जातात:

औषधे:

• एंटी-सीझर ड्रग्स: फेनायटोइन, कार्बामाझेपिन
• नवीन औषधे: लेवेटिरासेटम, लॅमोट्रिजिन
• डोस: रुग्णाच्या गरजेनुसार समायोजित

शस्त्रक्रिया:

• मेंदूच्या अपस्मार निर्माण करणाऱ्या भागाचे काढून टाकणे
• व्हेगस नर्व स्टिम्युलेटर
• डीप ब्रेन स्टिम्युलेशन

जीवनशैलीत बदल:

• नियमित झोप
• तणाव व्यवस्थापन
• अल्कोहोल टाळणे
• औषधे वेळेवर घेणे

१०. दीर्घकालीन व्यवस्थापन

अपस्माराचे यशस्वीरीत्या व्यवस्थापन करण्यासाठी:

स्व-काळजी:

• औषधे वेळेवर घेणे
• झोपेचे नियमन
• ट्रिगर्स ओळखणे
• नियमित डॉक्टर भेटी

कुटुंबीयांची भूमिका:

• प्रथमोपचार ज्ञान
• औषधांचे नियोजन
• भावनिक समर्थन
• आणीबाणी योजना

अपस्मार आल्यास काय करावे याची तयारी

प्रत्येक अपस्मार रुग्णाने खालील तयारी ठेवावी:

आणीबाणी किट:

• औषधांची यादी
• डॉक्टरांचे संपर्क तपशील
• आणीबाणी संपर्क व्यक्ती
• वैद्यकीय माहिती कार्ड

दैनंदिन सूचना:

• वाहन चालवू नये
• उंच ठिकाणी एकटे जाऊ नये
• स्विमिंग एकटे करू नये
• मशीनवर काम करताना काळजी घ्यावी

अपस्मार आणि समाज

अपस्माराबद्दल समाजात अजूनही अनेक गैरसमज आहेत:

गैरसमज:

• अपस्मार हा चेटूक आहे
• हा संसर्गजन्य आजार आहे
• अपस्मार रुग्ण मानसिकदृष्ट्या कमकुवत असतात
• हा पूर्णपणे बरा होणारा आजार नाही

वास्तव:

• अपस्मार हा एक शारीरिक आजार आहे
• हा संसर्गजन्य नाही
• रुग्ण सामान्य बुद्धिमत्तेचे असतात
• योग्य उपचारांनी नियंत्रित करता येतो

भविष्यातील संशोधन

अपस्माराच्या क्षेत्रात सध्या चालू असलेली संशोधने:

नवीन औषधे:

• कमी दुष्परिणाम असलेली औषधे
• लक्ष्यित औषधे
• जीन थेरपी

तंत्रज्ञान:

• अपस्मार चेतावणी देणारी उपकरणे
• स्मार्टवॉचद्वारे मॉनिटरिंग
• आयफोन अॅप्स

अपस्मार हा एक गंभीर आरोग्य समस्या आहे, पण योग्य माहिती आणि उपचारांनी तो नियंत्रित करता येतो. अपस्माराबद्दलच्या गैरसमजांना बळी न पडता, वैज्ञानिक माहितीवर विश्वास ठेवावा. प्रत्येकाच्या मदतीने आपण अपस्मार रुग्णांसाठी एक सहानुभूतीशील आणि सहाय्यक समाज निर्माण करू शकतो.

लक्षात ठेवा, अपस्मार हा रुग्णाची किंवा त्याच्या कुटुंबीयांची चुकी नाही. हा एक आजार आहे ज्याचे योग्य व्यवस्थापन शक्य आहे. उपचार आणि समर्थनाद्वारे बहुतेक रुग्ण सामान्य, उत्पादक जीवन जगू शकतात.

---

FAQs

१. अपस्मार आल्यावर रुग्णाच्या तोंडात काही घालायचे का?

नाही, अपस्मार आल्यावर रुग्णाच्या तोंडात काहीही घालू नये. जुनी समजूत आहे की रुग्णाला जीभ दाबली जाते, पण हे खरं नाही. तोंडात काही घातल्याने रुग्णाला इजा होऊ शकते, दात तुटू शकतात किंवा श्वासनलिका अडकू शकते. रुग्णाला फक्त एका बाजूला झोपवावे.

२. अपस्मार बरा होऊ शकतो का?

अनेक प्रकारचे अपस्मार उपचारांनी पूर्णपणे बरे होऊ शकतात. मुलांमध्ये होणारे काही अपस्मार वयाच्या वाढीबरोबर बरे होतात. इतर प्रकरणांमध्ये, औषधांद्वारे अपस्मार पूर्णपणे नियंत्रित केले जाऊ शकतात. काही जटिल प्रकरणांमध्ये शस्त्रक्रिया देखील यशस्वी होऊ शकते.

३. अपस्मार आणि मानसिक आरोग्य याचा काय संबंध आहे?

अपस्मार रुग्णांमध्ये नैराश्य आणि चिंताविकार यांचा धोका जास्त असतो. याची कारणे औषधांचे दुष्परिणाम, सामाजिक एकांत, आणि आजाराबद्दलची चिंता असू शकतात. मानसिक आरोग्याची काळजी घेणे अपस्मार व्यवस्थापनाचा एक महत्वाचा भाग आहे.

४. अपस्मार रुग्णांनी कोणती खाद्यपदार्थ टाळावेत?

काही विशिष्ट खाद्यपदार्थ अपस्माराला उत्तेजित करू शकतात. जास्त कॅफीन, अल्कोहोल, आर्टिफिशियल स्वीटनर्स आणि प्रक्रिया केलेले अन्न टाळावे. काही रुग्णांसाठी केटोजेनिक डायट फायदेशीर ठरू शकते, पण ती डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनाखालीच करावी.

५. अपस्मार रुग्णांसाठी कोणते व्यायाम सुरक्षित आहेत?

बहुतेक व्यायाम अपस्मार रुग्णांसाठी सुरक्षित आहेत. चालणे, जॉगिंग, योगा, तैराकी (देखरेखीखाली) आणि सायकलिंग केले जाऊ शकते. उंच जागी चढणे, स्कायडायव्हिंग किंवा इतर अतिरिक्त धोकादायक क्रिया टाळाव्यात. कोणताही नवीन व्यायाम सुरू करण्यापूर्वी डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.