प्राचीन तत्त्वज्ञानाने आपले आयुष्य पूर्णपणे बदलण्याची शक्ती

महान तत्त्वज्ञानी अॅरिस्टॉटलचे ५ सुविचार आपले आयुष्य पूर्णपणे बदलू शकतात. या प्राचीन पण शाश्वत सत्य विचारांचा अर्थ, त्यांची मागची तत्त्वज्ञान आणि रोजच्या आयुष्यात ते कसे वापरायचे ते जाणून घ्या.

अरिस्टॉटलचे ५ जीवनबदल करणारे विचार: प्राचीन शहाणपण आधुनिक जीवनासाठी

आधुनिक जगात आपण सतत नवीन नवीन स्व-सुधारणेच्या पद्धती, मोटिव्हेशनल स्पीकर्स आणि जीवनमार्गदर्शक पुस्तकांचा शोध घेत असतो. पण कधी कधी सर्वात खोलवर विचार करणारे उत्तरे आपल्याला इतिहासाच्या झोपत्या पानांमध्ये सापडतात. अॅरिस्टॉटल, हा जगातील सर्वात प्रभावशाली तत्त्वज्ञानी पैकी एक, याने सुमारे २४०० वर्षांपूर्वी मांडलेले विचार आजही तितकेच प्रासंगिक आणि जीवनबदल करणारे आहेत. त्याचे तत्त्वज्ञान केवळ वादविवादासाठी नसून, प्रत्यक्ष जीवन जगण्यासाठीचा एक मार्गदर्शक प्रकाश आहे. या लेखातून आपण अॅरिस्टॉटलच्या पाच अशाच शक्तिशाली सुविचारांचा सखोल अभ्यास करू. प्रत्येक सुविचाराचा मूळ अर्थ, त्यामागचे तत्त्वज्ञान आणि आपल्या दैनंदिन आयुष्यात तो कसा वापरता येईल हे समजून घेऊ.

सुविचार १: “आपण पुन्हा पुन्हा केले जे कर्म आहे तेच आपण आहेत. मग, उत्कृष्टता ही एक कृती नसून एक सवय आहे.”

मूळ संदर्भ आणि अर्थ: हा विचार अॅरिस्टॉटलच्या ‘व्हर्च्यू एथिक्स’ या कल्पनेवर आधारित आहे. त्याचा अर्थ असा की मोठी यशे आणि उत्कृष्टता ही एकदमच मिळणारी गोष्ट नसते. ती दररोजच्या छोट्या छोट्या कृतींमधून, त्या क्रिया सवयी बनल्यामुळेच प्राप्त होते. आपण जे काही नियमितपणे करतो, त्याचाच सांकेतिक परिणाम म्हणून आपली ओळख निर्माण होते.

आधुनिक जीवनातील उपयोग:

• लहान सुरुवात करा: जर तुम्ही लेखक बनू इच्छित असाल, तर दररोज फक्त ३०० शब्द लिहाण्याची सवय करा. जर तुम्हाला फिट रहायचे असेल, तर रोज २० मिनिटे चालण्यापासून सुरुवात करा.
• सातत्य राखा: उत्कृष्टता म्हणजे एकदा केलेली महान कृती नव्हे, तर लहान पण नियमित केलेली कृती आहे. सवयीचा विज्ञानानुसार, एखादी गोष्ट २१ ते ६६ दिवस नियमित केल्यास ती सवय बनते.
• ओळख निर्माण करा: स्वतःला “मी एक धावपटू आहे” किंवा “मी एक अभ्यासू व्यक्ती आहे” असे म्हणण्यापेक्षा, त्या कृती नियमित करा. तुमच्या कृतींमुळेच तुमची ओळख निर्माण होईल.

सुविचार २: “सद्गुण हा दोन अतिरेकांमधील मध्यम मार्गाचा आहे.”

मूळ संदर्भ आणि अर्थ: अॅरिस्टॉटलच्या मते, प्रत्येक सद्गुण (धैर्य, दानशीलता, इ.) हा दोन तुच्छ गुणांमधील संतुलन आहे. उदाहरणार्थ, धैर्य हे अविवेकी धाडस (अतिरेक) आणि भित्रेपणा (अभाव) यामधील मध्यम मार्ग आहे. दानशीलता ही अपव्ययिता (अतिरेक) आणि कृपणता (अभाव) यामधील संतुलन आहे.

आधुनिक जीवनातील उपयोग:

• आयुष्यात संतुलन शोधा: काम आणि आराम, खर्च आणि बचत, आत्मविश्वास आणि विनम्रता यामध्ये संतुलन ठेवणे शिका.
• अतिरेक टाळा: कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक हानिकारक ठरू शकतो. अतिशय जबाबदार असणे हेसुद्धा एक अतिरेक ठरू शकतो ज्यामुळे ताण निर्माण होतो.
• प्रसंगानुसार निर्णय: मध्यम मार्ग म्हणजे निष्क्रियता नव्हे. प्रत्येक परिस्थितीला अनुरूप अशा तोलाचा मार्ग शोधणे हेच खरे शहाणपण आहे.

सुविचार ३: “आनंद हा अर्थपूर्ण कार्यात्मक क्रियेचा फळभोग आहे.”

मूळ संदर्भ आणि अर्थ: अॅरिस्टॉटलसाठी, आनंद (Eudaimonia) म्हणजे केवळ तात्पुरती मजा किंवा आनंद नव्हे. तो एक समृद्ध, समाधानी आयुष्य जगणे आहे. हा आनंद आपण आपल्या संपूर्ण क्षमतेने जगलो, आपल्या प्रतिभेचा सर्वोत्तम वापर केला आणि जगात काही अर्थपूर्ण योगदान दिले तरच प्राप्त होतो.

आधुनिक जीवनातील उपयोग:

• अर्थ शोधा: फक्त पैसे किंवा इनामासाठी नव्हे, तर ज्या कामामुळे तुम्हाला अर्थ आणि समाधान वाटते असे काम शोधा.
• ‘फ्लो’ स्टेट शोधा: तुमची कौशल्ये आणि आव्हाने यांचा जोड जेथे लागतो, तेथे ‘फ्लो’ स्टेट येतो. ही अशी अवस्था आहे जेव्हा तुम्ही तुमच्या कामात इतके खोलवर रमता की वेळ कसा गेला ते कळत नाही. हा खरा आनंद आहे.
• सक्रिय रहा: आनंद हा निष्क्रियपणे बसून मिळत नाही. तो सक्रियपणे, एखादे उद्दिष्ट घेऊन जगल्याने मिळतो.

सुविचार ४: “स्वतःशी मैत्री करणे हे सर्वोत्तम मैत्री आहे, कारण जोपर्यंत तुम्ही स्वतःशी मैत्री करत नाही तोपर्यंत तुम्ही इतरांशी मैत्री करू शकत नाही.”

मूळ संदर्भ आणि अर्थ: हा विचार आत्म-स्वीकारावर आणि आत्म-ज्ञानावर भर देतो. अॅरिस्टॉटलच्या मते, जो व्यक्ती स्वतःचा शत्रू आहे, जो स्वतःवर रागावतो आणि स्वतःला दोष देतो, तो इतरांबद्दल खरोखरच काळजी घेऊ शकत नाही. स्वतःशी शांततेत राहणे हे इतरांशी चांगले संबंध ठेवण्याचा पाया आहे.

आधुनिक जीवनातील उपयोग:

• स्व-करुणा विकसित करा: चुका झाल्यास स्वतःला दोष देणे थांबवा. तुम्ही मानव आहात, या गोष्टीचा स्वीकार करा आणि स्वतःशी तसेच बोला जसे तुमचा सर्वात चांगला मित्र बोलतो.
• एकांताचा आनंद घ्या: स्वतःच्या कंपनीत राहणे शिका. हे तुम्हाला अधिक आत्मविश्वासी बनवते आणि इतरांवरची अवलंबित्व कमी करते.
• आत्म-चिंतन करा: दररोज काही वेळ काढा आणि स्वतःला ओळखण्याचा प्रयत्न करा. तुमची भावना, विचार आणि कृती यांच्यात सुसंगतता आणणे हे स्वतःशी मैत्रीचे लक्षण आहे.

सुविचार ५: “शिकणार्याने जे शिकायचे आहे ते करूनच शिकले पाहिजे.”

मूळ संदर्भ आणि अर्थ: हा अॅरिस्टॉटलच्या व्यावहारिक शिक्षण पद्धतीचा मुख्य आधारस्तंभ आहे. केवळ सिद्धांत ऐकून किंवा वाचून एखादी कला किंवा विज्ञान शिकता येत नाही. प्रत्यक्ष व्यवहारात ती गोष्ट करून पाहिली पाहिजे. चुका करून, त्या दुरुस्त करून आणि सराव करूनच खरे ज्ञान प्राप्त होते.

आधुनिक जीवनातील उपयोग:

• सिद्धांतापेक्षा कृतीला प्राधान्य: नवीन कौशल्य शिकण्यासाठी, असंख्य ट्यूटोरियल बघण्यापेक्षा प्रत्यक्षात तो प्रकल्प सुरू करा.
• चुकांना स्वागत करा: चुका ह्या शिक्षणाचा एक भाग आहेत हे समजून घ्या. प्रत्येक चुकीमधून तुम्ही काही ना काही शिकता.
• अनुभवावर भर द्या: जगणे म्हणजेच शिकणे आहे. प्रत्येक नवीन अनुभव, यशस्वी का असेना किंवा अपयशी का असेना, तो तुम्हाला काही ना काही शिकवतो.

अॅरिस्टॉटलचे हे पाच विचार केवळ शब्दच नाहीत, तर आयुष्य जगण्याची एक पद्धत आहे. उत्कृष्टतेसाठी सविशीचे महत्त्व, आयुष्यातील संतुलन, अर्थपूर्ण कार्यातून मिळणारा आनंद, स्वतःशी मैत्री आणि अनुभवातून शिकणे ही तत्त्वे आजही तितकीच सत्य आहेत. या प्राचीन शहाणपणाला आधुनिक जगातील आपल्या दैनंदिन आव्हानांवर लागू केल्यास, आपले आयुष्य खरोखरच बदलू शकते. तर, यापैकी एक तरी विचार निवडा आणि आजपासूनच तो आयुष्यात आणण्याचा प्रयत्न करा.

(एफएक्यू)

१. अॅरिस्टॉटलचे विचार आजही प्रासंगिक का आहेत?

अॅरिस्टॉटलचे विचार मानवी स्वभाव, नीती, यश आणि आनंद या सार्वत्रिक संकल्पनांवर आधारित आहेत. मानवी स्वभाव मूलत: बदलला नसल्याने, त्याचे शहाणपण आजही आपल्या आधुनिक समस्यांवर उपयोगी ठरते.

२. ‘मध्यम मार्ग’ म्हणजे निरुपयोगी असणे का?

नक्कीच नाही. मध्यम मार्ग म्हणजे निष्क्रियता किंवा उत्साहाचा अभाव नव्हे. तर तो प्रत्येक परिस्थितीत शहाणपणाने आणि तोल सांभाळून कृती करणे होय. उदाहरणार्थ, धैर्य दाखवणे म्हणजे अविचारीपणे धोका पत्करणे नव्हे, तर योग्य वेळी योग्य धोका पत्करणे होय.

३. अॅरिस्टॉटलच्या मते खरा आनंद कोणता?

अॅरिस्टॉटलसाठी खरा आनंद (Eudaimonia) म्हणजे केवळ भावनिक सुख नव्हे, तर एक समृद्ध आणि सद्गुणी आयुष्य जगणे. हा आनंद आपल्या संपूर्ण क्षमतेने जगलो, आपली ताकद वापरली आणि समाजात अर्थपूर्ण योगदान दिले तरच मिळतो.

४. ‘स्वतःशी मैत्री’ करणे शक्य नाही का?

स्वतःशी मैत्री करणे हा एक सतत चालणारा प्रवास आहे. यात आत्म-स्वीकार, आत्म-करुणा आणि आत्म-ज्ञान यांचा समावेश होतो. प्रथम पाऊल म्हणजे स्वतःबद्दल नकारात्मक विचार करणे थांबवणे आणि स्वतःशी दयाळूपणे वागणे.

५. सवयी बदलण्यासाठी किती वेळ लागतो?

सर्वसाधारणपणे, एखादी नवीन सवय रुजवण्यासाठी २१ ते ६६ दिवस लागू शकतात, पण हे सवयीच्या जटीलतेवर आणि व्यक्तीवर अवलंबून असते. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे सातत्य आणि चुकांपासून शिकण्याची तयारी.