“मी करू शकत नाही” असे म्हणणाऱ्या मुलाला आत्मविश्वास कसा द्यावा? मानसशास्त्रानुसार १० प्रभावी उपाय

तुमच्या मुलाला आत्मशंका आणि “मी करू शकत नाही” अशी भावना येते का? जाणून घ्या या सामान्य समस्येची लक्षणं, कारणं आणि पालक म्हणून तुम्ही वापरू शकता अशा ८ प्रभावी, शोधावर आधारित उपायांची यादी. #ParentingTips #ChildConfidence

मुलांमधील आत्मशंका दूर करणे: पालक म्हणून तुमच्या मुलाला आत्मविश्वासी कसे बनवायचे?

नमस्कार पालकहो, तुमच्या लाडक्या मुलाने अचानक एखादी गोष्ट करण्यास नकार दिला आहे का? “मला हे येत नाही,” “मी कधीच चांगला रंग भरू शकत नाही,” “इतर मुलं माझ्यापेक्षा चांगली आहेत” अशी वाक्यं तुम्ही ऐकायला सुरुवात केली आहे का? जर होय, तर हे आत्मशंकेची (Self-Doubt) सुरुवातीची लक्षणे असू शकतात. आजच्या स्पर्धात्मक, तुलनेच्या आणि सोशल मीडियाच्या जगात, लहान मुलांमध्येही आत्मविश्वासाचा अभाव आणि स्वतःबद्दलची शंका वाढताना दिसते. पण चिंता करण्याचे कारण नाही. आत्मशंका ही एक सामान्य भावना आहे, पण ती व्यवस्थित हाताळली नाही तर ती मुलाच्या वाढीत मोठी अडथळा ठरू शकते. आज या लेखात, आपण मुलांमधील आत्मशंकेची मूळ कारणे, ती ओळखण्याची चिन्हे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, पालक म्हणून तुम्ही घेऊ शकणारी सोपी पण शक्तिशाली पावले याबद्दल सविस्तर चर्चा करणार आहोत.

आत्मशंका म्हणजे नक्की काय? आणि ती मुलांना का जडते?

आत्मशंका म्हणजे स्वतःच्या क्षमतांवर, गुणांवर आणि निर्णयांवरचा अविश्वास. मुलाला वाटतं की, “मी हे करू शकणार नाही,” “माझ्यात ती लायकी नाही,” “मी अपयशी ठरणार आहे.” यामागील काही प्रमुख कारणे पाहू:

• तुलना करण्याची सवय: “तुझा भाऊ हे इतक्या चांगल्यापणे करतो,” “तुझ्या मैत्रिणीने १०० पैकी ९८ गुण मिळवले, तू?” अशा अनामिक तुलना मुलाच्या मनावर ठसा ठोकतात.
• अपेक्षांचा ताण: पालक, शिक्षक किंवा स्वतःच्याही अपेक्षा पूर्ण करण्याचा दबाव. “तुला नेहमी टॉप करायचं आहे,” असा संदेश अप्रत्यक्षपणे दिला जातो.
• अपयशाची भीती: एकदा एखाद्या गोष्टीत अपयश आलं, की “मी पुन्हा अपयशी होईन” अशी भीती पसरते.
• कौटुंबिक वातावरण: घरात वाद, टीका-आक्षेपाचं वातावरण, किंवा पालकांची स्वतःची आत्मशंका याचा मुलांवर परिणाम होतो.
• सोशल मीडियाचा प्रभाव (मोठ्या मुलांसाठी): इतरांचे ‘परफेक्ट’ आयुष्य बघून स्वतःची तुलना करणे आणि कमीपणा वाटणे.

मुलाच्या वर्तणुकीत दिसणारी आत्मशंकेची लक्षणे ओळखा

हे केवळ “मी करू शकत नाही” यापुरते मर्यादित नाही. इतर सूक्ष्म लक्षणंही असू शकतात:

• नवीन क्रियाकलाप किंवा आव्हान टाळणे.
• सहज निर्णय घेण्यास असमर्थता (“तूच ठरव,” “मला माहीत नाही”).
• इतरांची प्रशंसा स्वीकारताना अस्वस्थ होणे किंवा नाकारणे.
• परीक्षेच्या आधी अतिशय चिंता, पोटदुखी, डोकेदुखी.
• सुरुवातीला उत्साहाने सुरु केलेली गोष्ट अचानक सोडून देणे.
• नेहमी इतरांकडून मंजुरीची अपेक्षा करणे.
• स्वतःवर टीका करणे (“मी किती मूर्ख आहे!”).

पालक म्हणून तुमची भूमिका: आत्मविश्वासाचा पाया घालणे (८ प्रभावी पद्धती)

मुलाच्या आत्मविश्वासाचा पाया घरातूनच घातला जातो. ही जबाबदारी पालकांची आहे. येथे काही सोप्या पण मानसशास्त्राने पटलेल्या पद्धती सांगितल्या आहेत.

१. भावना मान्य करा, नाकारू नका (Validate, Don’t Dismiss)
जेव्हा मूल म्हणते, “मला भीती वाटते,” तेव्हा “छे, भीती कशाला वाटते? असं करू नकोस,” असे सांगू नका. त्याऐवजी म्हणा, “होय, नवीन गोष्ट करताना सर्वांनाच थोडी भीती वाटते. तू असं वाटतोस यात काहीही चुकीचं नाही.” ह्यामुळे मुलाला त्याच्या भावना सामान्य आहेत असे वाटते आणि तो तुमच्याशी खुल्या मनाने बोलू शकतो.

२. प्रक्रियेची प्रशंसा करा, केवळ निकालाची नाही (Praise Effort, Not Just Outcome)
“तुला ९५ गुण मिळाले, खूप छान!” यापेक्षा, “या गुणांसाठी तू जे रोज एकाग्रतेने अभ्यास केलास, त्याची मी प्रशंसा करते,” असे म्हणा. “तू चांगला धावतोस” ऐवजी, “तू प्रत्येक सराव सत्रात पूर्ण मेहनत केलीस.” हे संदेश देते की प्रयत्न आणि कठोर परिश्रम हे यशापेक्षा अधिक महत्त्वाचे आहे. हाच ‘ग्रोथ माइंडसेट’ चा पाया आहे.

३. “अद्याप” या शब्दाची शक्ती वापरा (The Power of ‘Yet’)
जेव्हा मूल म्हणते, “मला हे समजत नाही,” तेव्हा तुम्ही त्यात एक छोटासा शब्द जोडा: “तुला हे अद्याप समजत नाही.” “मी हे करू शकत नाही” -> “तू हे अद्याप करू शकत नाही.” हा शब्द भविष्यावर विश्वास ठेवण्याची आणि सातत्याने प्रयत्न करण्याची शक्ती देतो. हे सांगते की कौशल्य वेळ आणि सराव घेऊन येऊ शकते.

४. काम अत्यंत लहान भागात विभागा (Break Tasks into Micro-Steps)
एखादे काम मोठे वाटल्यास मूल त्यापासून दूर जातं. त्यामुळे ते काम लहान लहान, साध्य असलेल्या भागात मदत करून विभागा. उदाहरणार्थ, ‘प्रोजेक्ट’ करायचा असेल तर: १. विषय निवडा, २. माहिती गोळा करा, ३. एक पान लिहा… असे भाग करा. प्रत्येक लहान पाऊल पूर्ण झाल्यावर त्याचे कौतुक करा. यामुळे “मी हे करू शकतो” याचा अनुभव येतो.

५. स्वतःच्या चुकांबद्दल खुले व्हा (Model Self-Compassion & Learning from Mistakes)
पालकांना काही चुकल्यास, ते मुलांसमोर कबूल करावे. “अरे, आईने चहाची चमची घासात टाकली! पण हरकत नाही, आता मी ती काढून दुसरी घेते.” किंवा “बाबा ही गणिताची समीकरण चुकीचं सोडवलं, पण आता बरोबर पद्धत समजली.” यामुळे मुलाला शिकण्यासाठी चुकांचा उपयोग कसा करावा हे शिकायला मदत होते. त्यांना कळते की चुका म्हणजे अंत नसून, शिक्षणाचा भाग आहेत.

६. निवड करण्याची संधी द्या (Offer Choices to Build Agency)
छोट्या छोट्या गोष्टींमध्ये मुलाला निवड करू द्या. “आज कोणती स्लिप घालायची? ही की ती?” “जेवणात कोणती भाजी हवी?” “हा कार्यक्रम आत्ता करायचा की थोड्या वेळाने?” यामुळे मुलाची निर्णयक्षमता वाढते आणि त्याला स्वतःवर विश्वास वाटू लागतो की त्याच्या निवडीला महत्त्व आहे. हे लहान स्वातंत्र्य मोठा आत्मविश्वास निर्माण करते.

७. स्वतःची तुलना केवळ स्वतःशी करायला शिकवा (Compare Only to Self)
इतरांशी तुलना करणे बंद करा. त्याऐवजी मुलाला त्याच्या स्वतःच्या प्रगतीकडे पाहायला शिकवा. “मागच्या आठवड्यापेक्षा आज तू हे अक्षर अधिक स्पष्ट लिहितोयस,” “गेल्या महिन्यात तुला ५ चुका होत्या, आज फक्त २ झाल्या, म्हणजे सुधारणा झालीय!” हे नैसर्गिक स्पर्धा नाही तर स्व-सुधारणा वर भर देतं.

८. प्रेम अविनाशी आणि स्थितीपेक्षा वेगळे हे दाखवा (Unconditional Positive Regard)
मुलाला हे नेहमी जाणवले पाहिजे की तुमचे प्रेम त्याच्या गुण, यश-अपयशापेक्षा वेगळे आहे. त्याच्या अस्तित्वाबद्दल प्रेम आहे. “तू परीक्षेत कितीही गुण मिळवलेस तरी, तू आमचा मुलगा/मुलगी आहेस आणि आम्ही तुझ्यावर अविश्वास ठेवतो,” असे सांगणे, मुलाला जगातील सर्वात सुरक्षित आधार देते. असा आधार असलेले मूल कोणत्याही आव्हानास सामोरे जाण्याची हिम्मत करतात.

कोणत्या गोष्टी टाळाव्यात? पालकांच्या सामान्य चुका

• ओव्हरप्रोटेक्शन: मुलाच्या ऐवजी सर्व कामे करणे. यामुळे मुलाला “मी काहीही करू शकत नाही” असा समज होतो.
• अतिशयोक्त प्रशंसा: “तू जगातील सर्वात चांगला आहेस!” अशी अवास्तव प्रशंसा देणे. हे खोटा आत्मविश्वास निर्माण करते जो पडताच फुटतो.
• लेबलिंग: “तू अगदी नाटली आहेस,” “तू असंच काळजी घेणारा आहे,” असे म्हणणे. मुलं पालकांनी दिलेली लेबल स्वीकारतात आणि त्याप्रमाणे वागू लागतात.
• अपयशाला ‘नाईलाज’ म्हणून पाहणे: “हो, हे तुझ्याकडून होणार नाही,” असे म्हणणे.

विशेष परिस्थिती: तणावग्रस्त मुले आणि किशोरवयीन

मोठ्या मुलांसाठी, चर्चा करण्याची पद्धत वेगळी असते.

• ऐका, उपदेश करू नका: त्यांच्या तक्रारी ऐकून घ्या. समाधान सांगण्यापेक्षा प्रथम त्यांच्या भावना समजून घ्या.
• त्यांच्या आव्हानांना गंभीरपणे घ्या: “ही काय मोठी समस्या आहे?” असे न म्हणता, ती समस्या त्यांच्या दृष्टिकोनातून पहा.
• त्यांचे आवडते क्षेत्र ओळखा आणि त्याला चालना द्या: ज्या क्षेत्रात मुलाला रस आहे, जिथे त्याचा आत्मविश्वास आहे, त्या क्षेत्राला प्राधान्य द्या. तेथील यश इतर क्षेत्रातील आत्मविश्वास वाढवते.

आत्मविश्वास हा देणगी आहे, जो तुम्ही दररोज देत आहात

मुलाचा आत्मविश्वास एका दिवसात किंवा एका वाक्याने तयार होत नाही. तो दररोजच्या लहान लहान संवादातून, प्रतिक्रियांतून, आणि तुम्ही दाखवलेल्या विश्वासातून घडतो. तुमच्या मुलाच्या आयुष्यातील सर्वात महत्त्वाचे चेअरलिडर (उत्साहवर्धक) तुम्हीच आहात. त्याच्या मनातील “मी करू शकत नाही” या आवाजाला, तुमच्या “पण मला विश्वास आहे की तू करू शकतोस, आणि मी तुझ्यासोबत आहे” या आवाजाने हरवायचे आहे. हे काम सोपे नाही, पण ते जगातील सर्वात फलदायी काम आहे. कारण एक आत्मविश्वासी, आत्म-सन्मानाने युक्त मूल हीच तुमच्या पालकत्वाची सर्वात मोठी यशोगाथा असेल. त्या मुलाच्या डोळ्यातील ते विश्वासाचे तेज पाहण्यापेक्षा जगात दुसरे काहीही सुखदायक नाही.

(FAQs)

१. मुलाची आत्मशंका दूर होण्यास किती वेळ लागतो?
हे मुलाच्या स्वभाव, शंकेची तीव्रता आणि पालकांच्या सातत्यावर अवलंबून असते. काही आठवड्यांत सुधारणा दिसू शकते, पण खऱ्या अर्थाने आत्मविश्वासाची मजबूत पाया रचण्यासाठी महिने किंवा वर्षे लागू शकतात. सातत्य हे गुरु आहे. लहान सुधारणांकडे लक्ष द्या आणि धीर धरा.

२. मी स्वतःही आत्मशंकेने ग्रस्त आहे, मग माझ्या मुलाला मी कसे मदत करू?
हे एक सामान्य प्रश्न आहे. सर्वप्रथम, तुमच्यासाठी चांगले आहे. कारण तुम्हाला त्या भावनांची कल्पना आहे. याचा फायदा घ्या. तुमच्या स्वतःच्या चिंतनशील प्रवासाबद्दल मुलाशी प्रामाणिक राहा (अति न करता). “मला पण नवीन नोकरीसाठी भीती वाटते, पण मी माझी तयारी करते आहे,” असे सांगा. यामुळे मुलाला दिसेल की आत्मशंका ही सामान्य आहे आणि तिच्यावर मात करणे शक्य आहे. तुम्ही दोघे एकत्र “ग्रोथ माइंडसेट” विकसित करू शकता.

३. शाळेतील शिक्षकांनी मुलाची तुलना इतरांशी केली तर काय करावे?
शिक्षकांशी सौम्यपणे पण स्पष्टपणे संवाद साधा. मुलाच्या गरजांबद्दल बोला, शिक्षकावर आरोप करू नका. म्हणा, “आमच्या मुलाला तुलनेने खूप नैराश्य येते. त्याऐवजी, त्याच्या स्वतःच्या प्रगतीबद्दल फीडबॅक दिल्यास त्याला प्रोत्साहन मिळेल. आपण एकत्र यावर काम करू शकतो का?” बहुतेक शिक्षक सहकार्य करतील.

४. मुलाला खूप टीका केल्यानंतर आता माझी चूक लक्षात आली आहे. मी काय करू?
मुलांसमोर तुमची चूक कबूल करणे हे एक अतिशय सशक्त पाऊल आहे. मुलाला म्हणा, “मला आता कळतंय की मी तुला बर्याच वेळा इतरांशी तुलना केली आणि तुमच्यावर ओरडलो. मला माफ करा. मला आता समजलंय की ते चुकीचं होतं. आपण पुन्हा सुरुवात करूया. तू किती चांगला आहेस हे मला माहीत आहे.” हे मुलाच्या मनावरील जखमा भरून काढण्यासाठी पहिले पाऊल ठरेल.

५. मुलाला मानसिक तज्ञ (काउन्सेलर) कडे नेण्याची गरज कशी ओळखायची?
जर आत्मशंकेची लक्षणे खूप तीव्र असतील आणि खालील गोष्टी दिसत असतील तर व्यावसायिक मदत घ्यावी:

• शाळेत जाण्यास नकार.
• मित्र-मैत्रिणींपासून दूर जाणे.
• झोप, भूक किंवा वजनात मोठा बदल.
• स्वतःला दुखापत करण्याचे (सेल्फ-हार्म) कोणतेही विचार किंवा कृती.
• तुमच्या सर्व प्रयत्नांनंतरही सुधारणा न दिसणे.
  एक काउन्सेलर किंवा बालमानसोपचारतज्ज्ञ यांना भेटणे हे कमकुवतपणाचे नसून, मुलाला आवश्यक साधने देण्याचे एक जबाबदारीनिशी पाऊल आहे.