दिवाळी आता जागतिक वारसा: युनेस्को यादीत समावेश झाल्याने भारतीय संस्कृतीला मिळालेले सन्मान

युनेस्कोने दिवाळी (दीपावली) या सणाला अमूर्त सांस्कृतिक वारसा म्हणून जागतिक मान्यता दिली आहे. जाणून घ्या या ऐतिहासिक निर्णयाचे महत्त्व, यामागची प्रक्रिया आणि भारतीय संस्कृतीसाठीच्या या यशाचा अर्थ. #DiwaliUNESCO #IndianCulture

दिवाळीचे जागतिक सन्मान: युनेस्कोच्या अमूर्त सांस्कृतिक वारसा यादीत ऐतिहासिक समावेश

नमस्कार मित्रांनो, एक अत्यंत आनंदाची, ऐतिहासिक आणि प्रत्येक भारतीयाचा अभिमान वाढवणारी बातमी आहे. युनेस्को (UNESCO) ने आपला सर्वात मोठा, प्रकाशाचा आणि आनंदाचा सण ‘दिवाळी’ किंवा ‘दीपावली’ याला त्याच्या ‘मानवतेच्या अमूर्त सांस्कृतिक वारस्याची (Intangible Cultural Heritage of Humanity) प्रतिनिधी यादी’मध्ये समाविष्ट केले आहे. हा निर्णय डिसेंबर २०२४ मध्ये घेण्यात आला. ही केवळ एक औपचारिकता नसून, संपूर्ण जगाने भारतीय संस्कृतीच्या या मौल्यवान तुकड्याला दिलेले एक प्रतिष्ठेचे स्थान आहे. आज या लेखात, आपण या निर्णयाच्या प्रत्येक पैलूवर चर्चा करणार आहोत – युनेस्कोची ही यादी म्हणजे नक्की काय, दिवाळीची निवड कशी झाली, याचे आंतरराष्ट्रीय महत्त्व काय आहे आणि आपल्या सामान्य जीवनावर याचा काय परिणाम होणार आहे.

युनेस्कोची ‘अमूर्त सांस्कृतिक वारसा’ यादी: थोडक्यात समजून घेऊया

प्रथम, ही यादी काय आहे ते समजून घेऊ. युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळ (World Heritage Sites) यादीबद्दल तर सर्वांना माहीत आहे, ज्यात ताजमहाल, एलोरा लेणी यांचा समावेश होतो. पण अमूर्त सांस्कृतिक वारसा (Intangible Cultural Heritage) ही वेगळी संकल्पना आहे.

• अमूर्त म्हणजे न दिसणारे: हे भौतिक वस्तू (इमारत, स्मारक) नसून, परंपरा, अभिव्यक्ती, ज्ञान, कौशल्ये, सणवार, समारंभ आणि कला यांचा समावेश होतो. उदाहरणार्थ, लोकगीते, नृत्य शैली, हस्तकला, पाककला आणि नक्कीच, सण.
• उद्देश: जगभरातील अशा सांस्कृतिक तिजोऱ्या जतन करणे, त्यांना ओळख देणे आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी त्यांचे संवर्धन करणे हे युनेस्कोचे ध्येय आहे. यामुळे सांस्कृतिक विविधतेचा आदर आणि समुदायांमध्ये ती आत्मसात केली जाते.

युनेस्कोने दिवाळीला याच यादीत स्थान दिले आहे, म्हणजे आता दिवाळी हा केवळ भारत किंवा हिंदूंचाच सण राहिला नाही, तर तो संपूर्ण मानवजातीचा सांस्कृतिक वारसा ठरला आहे.

दिवाळीचा युनेस्को यादीत प्रवेश: प्रक्रिया आणि निवडीचे कारण

ही निवड एकदमच झाली नाही. त्यामागे दीर्घ आणि पद्धतशीर प्रक्रिया आहे.

१. नामांकन: भारत सरकारने २०२३ मध्ये दिवाळीचे नामांकन युनेस्कोकडे सादर केले. यामध्ये सणाचा इतिहास, सांस्कृतिक महत्त्व, सामाजिक आणि आध्यात्मिक भूमिका, तसेच तो जतन करण्याच्या भारताच्या योजना यांचा तपशीलवार दस्तऐवज सादर करण्यात आला.
२. मूल्यमापन: युनेस्कोच्या तज्ञांच्या समितीने हे नामांकन काळजीपूर्वक तपासले. त्यांनी दिवाळी युनेस्कोच्या निकषांशी कसा सुसंगत आहे याचे मूल्यमापन केले:
* सामुदायिक ओळख आणि सातत्य: दिवाळी हा भारतीय समुदायाची ओळख वाढवणारा, पिढ्यान्पिढ्या चालत आलेला सण आहे.
* सृजनशीलता: रांगोळी, दिवे, पाककृती, हस्तकला यातून सर्जनशीलता प्रगट होते.
* समावेशकता: हा सण धर्म, जात, प्रदेश यांच्या पलीकडे जाऊन सर्वसमावेशकपणे साजरा केला जातो. तो केवळ हिंदूच नव्हे तर शीख, जैन आणि काही बौद्ध समुदायातही साजरा केला जातो.
* शाश्वत विकासाशी सुसंगतता: पर्यावरणास अनुकूल दिवाळीच्या संकल्पनेशी (ईको-फ्रेंडली दिवाळी) जोड देण्यात आली.
३. अंतिम निर्णय: डिसेंबर २०२४ मध्ये झालेल्या युनेस्कोच्या आंतरसरकारी समितीच्या बैठकीत, दिवाळीच्या नामांकनाला एकमताने मान्यता देण्यात आली. याचा अर्थ जगातील सर्व देशांनी भारताच्या या प्रस्तावाला पाठिंबा दर्शविला.

या ऐतिहासिक निर्णयाचे ५ मोठे महत्त्व

१. भारतीय संस्कृतीचे जागतिक दर्जाचे सन्मान: ही भारताच्या ‘सॉफ्ट पॉवर’ (मृदूशक्ती) ची एक मोठी विजयगाथा आहे. आपली संस्कृती, तत्त्वे आणि आनंदाचे प्रतीक जगाने मान्य केले आहे. युनेस्कोच्या यादीत भारताच्या योगा, कुंभमेळा, नवरात्री गरबा, राजस्थानी काठी नृत्य नंतर आता दिवाळीचा समावेश झाला आहे.
२. दिवाळीचे जागतिकीकरण आणि ओळख: दिवाळी आधीच जगभरात साजरी होत होती. पण आता तिला अधिकृत आंतरराष्ट्रीय मान्यता मिळाली आहे. यामुळे जगातील इतर देशांमध्ये दिवाळीच्या महत्त्वाबद्दल जागरुकता वाढेल. शाळा, महाविद्यालयांमध्ये याबद्दल शिकवले जाईल.
३. सांस्कृतिक वारसा जतन करण्याची जबाबदारी: ही मान्यता मिळाल्याने, दिवाळीचे मूळ स्वरूप, परंपरा आणि अर्थ जपण्याची जबाबदारी देखील वाढते. प्लास्टिक, आवाज प्रदूषण, फुकटखर्चीपासून दूर राहून शाश्वत आणि परंपरागत दिवाळी साजरी करण्यावर भर देणे आवश्यक ठरेल.
४. पर्यटन आणि अर्थव्यवस्थेला चालना: ‘युनेस्को मान्यताप्राप्त सण’ म्हणून दिवाळी आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांसाठी एक आकर्षण बनेल. परदेशातील लोक भारतात येऊन दिवाळीचा अनुभव घेऊ इच्छितील, ज्यामुळे सांस्कृतिक पर्यटनाला चालना मिळेल.
५. वैश्विक शांती आणि एकतेचे प्रतीक: दिवाळीचा मूळ संदेश आहे – अंधारावर प्रकाशाचा, अज्ञानावर ज्ञानाचा, वाईटावर चांगल्याचा विजय. हा संदेश आजच्या संघर्ष, हिंसा आणि विभाजनाने भरलेल्या जगासाठी अत्यंत प्रासंगिक आहे. युनेस्कोने हे ओळखले आहे की दिवाळी हे केवळ एक सण नसून आशा, नूतन जीवन आणि मानवी एकतेचे प्रतीक आहे.

दिवाळी: फक्त एक सण नाही, तर एक जीवनशैली

युनेस्कोच्या दस्तऐवजात दिवाळीचे विविध पैलू हायलाइट करण्यात आले आहेत:

• धार्मिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व: श्रीरामाचे अयोध्येत परतणे, महालक्ष्मीची पूजा, नवीन वर्षाची सुरुवात.
• सामाजिक एकता: कुटुंब आणि मित्रांचे एकत्र येणे, गोड्या पाककृतींचे वाटप, गरीबांना दान देणे.
• सांस्कृतिक अभिव्यक्ती: रांगोळीची कला, दिव्यांची मांडणी, नवीन कपडे, घरांची सजावट.
• आर्थिक चाकोरी: नवीन खरेदी, व्यवसायांसाठी नवीन हिशोब, बाजारपेठेतील चैतन्य.
• पर्यावरणाचा संदेश: दिवे पेटवून प्रकाशाचे स्वागत, पण आता ऊर्जा कार्यक्षम एलईडी दिवे आणि नैसर्गिक रंगांपासून बनवलेली रांगोळी यांकडे वाढता कल.

सामान्य माणसाच्या आयुष्यात काय बदल होणार?

• अभिमानाची भावना: आपण जो सण आजूबाजूच्या मित्रांशी साजरा करतो, तो आता जागतिक वारसा ठरला आहे याचा अभिमान वाटेल.
• जागतिक ओळख: परदेशात राहत असाल तर, तुमच्या शाळा/कार्यालयात दिवाळीबद्दल अधिक आदर आणि कुतूहल निर्माण होईल. युनेस्को मान्यतेचा उल्लेख करून तुम्ही तुमच्या सणाचा परिचय करून देऊ शकता.
• परंपरेचे रक्षण: नवीन पिढीला दिवाळीच्या खऱ्या अर्थाचे आणि परंपरेचे महत्त्व समजावून सांगणे सोपे होईल.
• उत्सवाचा दर्जा: सार्वजनिक आयोजनांमध्ये, मीडियामध्ये दिवाळीच्या कव्हरेजला एक नवीन आंतरराष्ट्रीय परिमाण मिळेल.

भविष्यातील आव्हाने आणि संधी

ही मान्यता एक शेवट नसून, एक नवीन सुरुवात आहे. आव्हाने म्हणजे व्यावसायीकरण आणि पर्यावरणीय नुकसानापासून दिवाळीचे रक्षण करणे. संधी म्हणजे ‘प्रकाश पर्व’ म्हणून दिवाळीचा संदेश जगभरात पोहोचवणे, सांस्कृतिक देवाणघेवाण वाढवणे आणि तो एक आंतरधार्मिक, आंतरराष्ट्रीय शांततेचा उत्सव म्हणून स्थापित करणे.

प्रकाशाचा जागतिक मार्ग

दिवाळीचा युनेस्कोमधील प्रवेश हा केवळ एक प्रमाणपत्र मिळवण्यासारखा नाही. तर हे एक जागतिक घोषणापत्र आहे की, भारताने जगाला दिलेली ‘प्रकाशाचा सण’ ही देणगी इतकी मौल्यवान आहे की ती संपूर्ण मानवजातीच्या सांस्कृतिक तिजोऱ्यात जतन करण्याजोगी आहे. हा भारताच्या लोकशाही, विविधता आणि आध्यात्मिक समृद्धीच्या जगातील प्रतिमेस एक नवीन तेज चढवतो. तर या वर्षी दिवाळी साजरी करताना, एका नवीन अर्थाने ते दिवे पेटवूया – केवळ आपल्या घरांसाठी नव्हे, तर आपल्या संस्कृतीच्या या जागतिक यशासाठी, आणि जगभरात शांती, ज्ञान आणि आनंदाचा प्रकाश पसरवण्यासाठी. असो तो प्रकाशपर्व अखंडित, असो तो दीपोत्सव अमर्याद. आणि आता, तो केवळ आपला न राहता, संपूर्ण विश्वाचा ठरला आहे.

(FAQs)

१. युनेस्कोच्या या यादीत समावेश झाल्याने दिवाळी साजरी करण्याच्या पद्धतीत काही बदल होणार का?
थेट कोणताही बदल होणार नाही. युनेस्को कोणत्याही सणाच्या पद्धतीवर नियंत्रण ठेवत नाही. उलट, त्याचे उद्दीष्ट आहे त्या सणाच्या स्वाभाविक, समुदायाकडून चालत आलेल्या प्रकाराला जपणे आणि प्रोत्साहन देणे. म्हणून आपण आपल्या परंपरागत पद्धतीनेच दिवाळी साजरी करू शकतो. पण या मान्यतेमुळे पर्यावरणास अनुकूल दिवाळी (ग्रीन दिवाळी) सारख्या चांगल्या सवयींना प्रोत्साहन मिळेल.

२. दिवाळीला युनेस्को मान्यता मिळाल्याने भारताला आर्थिक फायदा होईल का?
थेट आर्थिक अनुदान मिळणार नाही. पण अप्रत्यक्ष आर्थिक फायदे मोठे आहेत. जागतिक स्तरावर ओळख मिळाल्यामुळे सांस्कृतिक पर्यटनाला चालना मिळेल. ‘युनेस्को हेरिटेज फेस्टिव्हल’ म्हणून दिवाळीचे आंतरराष्ट्रीय प्रदर्शन होऊ शकते. हस्तकला (दिवे, रांगोळी सामग्री), पारंपरिक कपडे, मिठाई यांना जागतिक बाजारपेठ मिळण्यास मदत होऊ शकते. दिवाळीची ब्रँड व्हॅल्यू वाढेल.

३. युनेस्को यादीत आधीपासून भारतातून काय काय समाविष्ट आहे?
भारतातून युनेस्कोच्या अमूर्त सांस्कृतिक वारसा यादीत आधीच अनेक तऱ्हा समाविष्ट आहेत. त्यात योग (२०१६), कुंभमेळा (२०१७), नवरात्रीचा गरबा नृत्य (२०२३), राजस्थानचे काठी नृत्य (२०२३), पंजाबचा भांगडा नृत्य (२०२३), केरळचा कूडियाट्टम नाट्यकला, वैदिक स्तोत्रांचा गायन इत्यादींचा समावेश होतो. दिवाळी ही या प्रतिष्ठित मालिकेतील नवीनतम कडी आहे.

४. या मान्यतेमुळे दिवाळी इतर धर्मीय लोकांमध्ये अधिक लोकप्रिय होईल का?
होय, अशी अपेक्षा आहे. जेव्हा एखाद्या सणाला युनेस्कोसारख्या निष्पक्ष आंतरराष्ट्रीय संस्थेकडून मान्यता मिळते, तेव्हा त्याबद्दलची जागरुकता आणि आदर वाढतो. दिवाळीबद्दलचे शैक्षणिक आकलन वाढेल. तो केवळ एक ‘हिंदू सण’ म्हणून नव्हे, तर ‘मानवतेच्या सांस्कृतिक वारस्याचा सण’ म्हणून ओळखला जाऊ लागेल. यामुळे इतर धर्मीय आणि संस्कृतीतील लोक देखील त्यात सहभागी होण्यास, किंवा किमान त्याचा आदर करण्यास अधिक उत्सुक होतील.

५. भारताने पुढे कोणत्या सणांसाठी युनेस्को मान्यतेसाठी अर्ज करायचा आहे?
सांस्कृतिक मंत्रालय आणि भारतीय पुरातत्त्व विभाग युनेस्कोसाठी नवीन नामांकने तयार करण्याच्या प्रक्रियेत आहेत. पोंगल, ओणम, होळी, दुर्गा पूजा, छठ पूजा, लोहडी, गुरपुरब, ईद यासारख्या इतर प्रमुख सण आणि परंपरांसाठी नामांकन केले जाऊ शकते. दिवाळीचे यश या प्रयत्नांना गती देईल. प्रत्येक सणाची अद्वितीयता आणि सामाजिक महत्त्व दाखवणे आव्हानात्मक असेल, पण शक्य आहे.