जिम कॉर्बेट ते पांगोट: उत्तराखंडमधील गुपित गावांमध्ये दुर्मिळ पक्ष्यांचा शोध कसा घ्यायचा?

उत्तराखंड हे पक्षीनिरीक्षकांचे स्वर्ग आहे! जिम कॉर्बेटपासून पांगोटपर्यंत, ९ सर्वोत्तम स्थळांवरील संपूर्ण मार्गदर्शक. हिमालयन मोनाल, कॉक्लास तितरापासून असंख्य दुर्मिळ पक्षी पाहण्याची योग्य वेळ, फोटो टिप्स आणि प्रवास माहिती येथे वाचा.

उत्तराखंडमधील पर्वतीय स्वर्ग: ९ सर्वोत्तम पक्षीनिरीक्षण स्थळांचा शोध

हिमालयाच्या कुशीत वसलेले उत्तराखंड केवळ तीर्थक्षेत्र आणि ट्रेकिंगसाठीच प्रसिद्ध नसून, ते जगभरातील पक्षी निरीक्षकांचे (बर्ड वॉचर्स) आणि निसर्गप्रेमींचे एक गुपित स्वर्ग आहे. येथील दाट वनरेखा, नद्या, सरोवरे आणि उंच पर्वतरांगा यामुळे पक्ष्यांच्या शेकडो प्रजातींना नैसर्गिक आश्रयस्थान मिळाले आहे. जर तुम्ही पक्ष्यांच्या मधुर आवाजांनी भरलेली एक सकाळ, रंगीबेरंगी पंखांचा खेळ आणि दुर्मिळ प्रजातींचे दर्शन घेऊ इच्छित असाल, तर उत्तराखंड तुमच्यासाठीच आहे.

पक्षीनिरीक्षण हा केवळ छंद नसून, तो मानसिक शांतता आणि एकाग्रता वाढविण्याचा एक शास्त्रीय मार्ग आहे. एका अभ्यासानुसार (जर्नल ऑफ एन्वायर्नमेंटल सायकॉलॉजी), पक्ष्यांचे निरीक्षण करणे आणि निसर्गात वेळ घालवणे यामुळे तणाव (स्ट्रेस) कमी होतो आणि मानसिक आरोग्य सुधारते. भारतीय वन्यजीव संस्था (WII) देवप्रयाग येथे आहे, आणि उत्तराखंड वन विभागाच्या मोजणीनुसार येथे ५०० पेक्षा जास्त पक्षी प्रजाती आढळतात, त्यापैकी अनेक दुर्मिळ आणि संरक्षित आहेत.

तर चला, आज आपण उत्तराखंडमधील अशाच ९ उत्कृष्ट पक्षीनिरीक्षण स्थळांच्या सहलीला जाऊ या, जिथे तुमचे दुर्बिणीतून (बायनॉक्युलर्स) पाहणे हे एक जादुई अनुभवात रूपांतरित होईल.

पक्षीनिरीक्षणासाठी उत्तराखंड का? हिमालयीन पक्षिवैविध्याचे विज्ञान

उत्तराखंडचे भूगोल अत्यंत वैविध्यपूर्ण आहे – तापमान क्षेत्र (ट्रॉपिकल) पासून आल्पाइन क्षेत्रापर्यंतची ही एक शृंखला आहे. या उंचीच्या बदलामुळे वेगवेगळ्या प्रकारचे आवास (हॅबिटॅट) निर्माण झाले आहेत: ओल्या पानझडी जंगलांपासून ते शंकुधारी वनांपर्यंत, आणि अल्पाइन गवताळ प्रदेशापर्यंत. ही विविधता पक्ष्यांची विविधता निर्माण करते. येथे आपल्याला स्थानिक पक्षी (रेसिडेंट बर्ड्स) तसेच प्रवासी पक्षी (मायग्रेटरी बर्ड्स)ही दिसतात, जे उन्हाळा किंवा हिवाळा घालवण्यासाठी येतात.

बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी (BNHS) च्या नोंदीनुसार, हिमालयीन क्षेत्र हे जागतिक स्तरावर महत्त्वाचे पक्षी क्षेत्र (इम्पोर्टंट बर्ड एरिया – IBA) मानले जाते. उत्तराखंडमधील अनेक स्थळे या यादीत समाविष्ट आहेत. येथील स्थानिक पक्षी, जसे की राज्य पक्षी हिमालयन मोनल, कॉक्लास तितरा, आणि चीयर फेसंट यांना पाहण्यासाठी जगभरातून लोक येतात.

तयारी कशी करावी? पक्षीनिरीक्षण प्रवासासाठी आवश्यक गोष्टी

एखाद्या स्थळावर जाण्यापूर्वी योग्य तयारी केल्यास अनुभव खूप समृद्ध होतो.

• योग्य वेळ: उत्तराखंडमध्ये पक्षीनिरीक्षणासाठी ऑक्टोबर ते एप्रिल हा सर्वोत्तम काळ आहे. हवामान स्वच्छ आणि थंड असते, आणि पक्षी सक्रिय असतात. पावसाळ्यात (जुलै-सप्टेंबर) अनेक प्रवासी पक्षी येतात, पण वाहतूक अडचणीची शक्यता असते.
• साहित्य: एक चांगली दुर्बीण (बायनॉक्युलर्स; 8×42 किंवा 10×42 रेकॉमेंडेड), पक्ष्यांची ओळखपट सहितचे पुस्तक (फील्ड गाइड; “बर्ड्स ऑफ द इंडियन सबकॉन्टिनेंट” चांगले आहे), नोटबुक आणि पेन.
• फोटोग्राफी: जर फोटो काढायचे असतील तर 300mm पेक्षा जास्त फोकल लेंथ असलेले कॅमेरा लेन्स आवश्यक आहे. ट्रायपॉड किंवा मोनोपॉड चांगला असतो. निसर्गाशी सुसंगत राहण्यासाठी गडद रंगाचे (हिरवे, कथ्थई, खाकी) कपडे घालावेत.
• सवयी: पक्षी सकाळी (सूर्योदयानंतर २ तास) आणि संध्याकाळी (सूर्यास्तापूर्वी २ तास) सर्वात जास्त सक्रिय असतात. शांतपणे वागावे, जोरात बोलू नये. प्लॅस्टिक किंवा कचरा सोडू नये.

आता, या सर्व गोष्टी लक्षात घेऊन, आपण उत्तराखंडमधील त्या अद्भुत स्थळांकडे वळू या.

१. जिम कॉर्बेट नॅशनल पार्क: वाघांच्या जागेत, पक्ष्यांचे राज्य

कॉर्बेट नॅशनल पार्क हे भारतातील सर्वात जुने राष्ट्रीय उद्यान आहे आणि ते वाघांसाठी प्रसिद्ध आहे. पण पक्षीप्रेमी मात्र येथे वेगळ्याच कारणासाठी येतात. येथे ६०० पेक्षा जास्त पक्षी प्रजाती नोंदवल्या गेल्या आहेत, ज्यामुळे हे भारतातील सर्वात समृद्ध पक्षी निरीक्षण क्षेत्रांपैकी एक आहे.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• दुर्मिळ व शोभिवंत: ग्रेट हॉर्नबिल, पाईड हॉर्नबिल, क्रेस्टेड किंगफिशर, टॉक्ड हेड ईगल.
• जलचर पक्षी: येथील रामगंगा नदी आणि सरोवरांमध्ये अनेक प्रकारचे बगळे, सारस आणि डुक्कर पाहायला मिळतात.
• विशेष: ऑरेंटल पाइड हॉर्नबिलचे दर्शन घेणे हे पक्षीप्रेमींसाठी एक सपनासारखे असते.

येण्याचा योग्य काळ आणि टिप्स:

• काळ: नोव्हेंबर ते जून. पार्क हिवाळ्यात उघडा असतो. विविध झोनमध्ये परवानगी घेऊन जावे.
• टिप्स: ढिगाडी गेट आणि झिरना झोन पक्षीनिरीक्षणासाठी विशेष प्रसिद्ध आहेत. जीप सफारी किंवा हत्ती सफारी करताना दुर्बीण नक्कीच घेऊन जावी. स्थानिक मार्गदर्शक (गाइड) घेणे फायद्याचे, कारण ते पक्ष्यांचे आवाज ओळखतात आणि दुर्मिळ प्रजाती दाखवू शकतात.

२. पांगोट: ‘पक्षींचे गाव’ म्हणून प्रसिद्ध असलेले छोटेसे स्वर्ग

नैनीतालपासून फक्त १५ किमी अंतरावर वसलेले पांगोट हे एक छोटेसे, शांत डोंगराळ गाव आहे, जे जागतिक स्तरावर पक्षीप्रेमींमध्ये प्रसिद्ध आहे. समुद्रसपाटीपासून सुमारे ६,४०० फूट उंचीवर असलेले हे गाव दाट ओक आणि देवदार वनांनी वेढलेले आहे.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• हिमालयीन दुर्मिळ प्रजाती: खोकलास फेझंट (Koklass Pheasant), चीयर फेझंट (Cheer Pheasant), हिमालयन ग्रिफन वल्चर.
• रंगीबेरंगी पक्षी: ब्लू-फ्रंटेड रेडस्टार्ट, रफस-बेलिड निलटावा, ब्लॅक-थ्रोटेड टिट.
• विशेष: संध्याकाळी, चीयर फेझंटचा मधुर आवाज ऐकू येतो, जो अतिशय दुर्मिळ आहे.

येण्याचा योग्य काळ आणि टिप्स:

• काळ: संपूर्ण वर्षभर, पण मार्च ते जून आणि सप्टेंबर ते नोव्हेंबर हे कमाल चांगले.
• टिप्स: पांगोटमध्ये अनेक होमस्टे आणि रिसॉर्ट्स आहेत जे विशेषतः पक्षीप्रेमींसाठी बनवलेले आहेत. त्यांच्याकडेच तज्ज्ञ मार्गदर्शक उपलब्ध असतात. गावाभोवतीच्या वन रस्त्यांवर चालताना सर्वात जास्त पक्षी दिसतात. रात्रीबरोबरच पांगोट येथे थांबावे, कारण सकाळचा अनुभव अविस्मरणीय असतो.

३. सत्तल (सात सरोवरे): पाणथळ पक्ष्यांचे आदर्श ठिकाण

नैनीतालपासून सुमारे २२ किमी अंतरावर, सात सरोवरांचा एक समूह आहे म्हणून याला ‘सत्तल’ म्हणतात. ही सरोवरे आणि त्यांच्या भोवतीची दाट वनरेखा हे पाणथळ पक्ष्यांसाठी (वॉटरफॉवल) आणि इतर अनेक प्रजातींसाठी आदर्श निवासस्थान आहे.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• पाणथळ पक्षी: ग्रेट बार्बेट, लेसर यलोनाप, व्हाइट-थ्रोटेड लफिंगथ्रश.
• दुर्मिळ प्रजाती: ब्लू-विंग्ड लीफबर्ड, ब्रॉन्झ्ड ड्रोंगो, पाइड टेरेरन.
• विशेष: येथे पक्ष्यांच्या ५००हून अधिक प्रजाती नोंदल्या गेल्या आहेत. जंगलात फिरताना पक्ष्यांचे चीत्कार ऐकू येतात.

येण्याचा योग्य काळ आणि टिप्स:

• काळ: ऑक्टोबर ते एप्रिल. उन्हाळ्यातही चांगले, पण पावसाळ्यात जाण्यास अडचणी येऊ शकतात.
• टिप्स: स्थानिक बोट क्लब किंवा होमस्टे ऑपरेटर्सकडून रोवंची बोट (रोइंग बोट) भाड्याने घेऊन सरोवरांवर फिरावे. पाणथळ पक्षी समोरून पाहण्याची ही चांगली संधी असते. जंगलातील पायवाटांवरून चालताना शांतता पाळावी.

४. केदारनाथ वन्यजीव अभयारण्य: धार्मिक ठिकाणाच्या जंगलातील पक्षीवैविध्य

केदारनाथ हे एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे, पण त्याच्या आजूबाजूला पसरलेले केदारनाथ वन्यजीव अभयारण्य (KMWS) हे पक्षी निरीक्षणाचे एक उत्कृष्ट ठिकाण आहे. चारधाम मार्गावर असलेले हे क्षेत्र उंच पर्वतीय पक्ष्यांसाठी प्रसिद्ध आहे.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• राज्य पक्षी: हिमालयन मोनल (Himalayan Monal) – हा अतिशय रंगीबेरंगी पक्षी येथे सहज दिसू शकतो.
• इतर दुर्मिळ पक्षी: हिमालयन स्नोकॉक, हिमालयन ग्रिफन, बीर्ड ट्रॅगोपन (ब्लड फेझंट).
• विशेष: उंचीमुळे (२,८०० मीटर पासून) येथे केवळ उंच पर्वतीय प्रजातीच आढळतात, ज्या खालच्या भागात दिसत नाहीत.

येण्याचा योग्य काळ आणि टिप्स:

• काळ: एप्रिल ते जून, आणि सप्टेंबर ते ऑक्टोबर. हिवाळ्यात हवामान कठीण असते.
• टिप्स: केदारनाथ यात्रेदरम्यान येथे येणे सोयीचे. त्रियुगीनारायण मार्गावर किंवा चोपटा-तुंगनाथ ट्रेकवर पक्षी निरीक्षण करता येते. खूप थंड असल्याने गरम कपडे आवश्यक आहेत.

५. फुलोंची घाटी (वॅली ऑफ फ्लॉवर्स) राष्ट्रीय उद्यान: रंगांचा उत्सव

हा युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ असून, उन्हाळ्यात लाखो फुलांनी सजलेले असते. पण हे फुलांखेरीज उंच हिमालयीन पक्ष्यांचे देखील घर आहे. पायी चालून जावे लागणारे हे उद्यान एक खास अनुभव देते.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• उंच पर्वतीय पक्षी: हिमालयन मोनल, हिमालयन स्नोकॉक, यलो-बिल्ड आणि रेड-बिल्ड चफ.
• ग्रहोपजीवी पक्षी: हिमालयन ग्रिफन वल्चर, गोल्डन ईगल.
• विशेष: फुलांमध्ये उडणारे हिमालयन ब्लू टेल्ड बी-ईटर पक्षी पाहणे हा एक स्वप्नासारखा अनुभव आहे.

येण्याचा योग्य काळ आणि टिप्स:

• काळ: जून ते सप्टेंबर (फुलांसाठी जुलै-ऑगस्ट). ऑक्टोबरनंतर बंद असते.
• टिप्स: येथे जाण्यासाठी चांगले ट्रेकिंग शूज आणि शारीरिक तयारी आवश्यक आहे. घाटीत शांतपणे फिरावे. पक्ष्यांना त्रास देऊ नये. फुलांना तोडू नये.

६. भीमताल: नैनीतालपेक्षा शांत आणि पक्षींनी भरलेले सरोवर

नैनीतालपासून सुमारे २२ किमी अंतरावर वसलेले भीमताल हे एक मोठे सरोवर आणि त्याच्या आजूबाजूला वसलेले छोटे शहर आहे. नैनीतालपेक्षा कमी गर्दी असल्याने, येथे पक्षी निरीक्षणासाठी अधिक शांत वातावरण मिळते.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• सरोवरीन पक्षी: सामान्य बगळा, भारतीय शगा (कोर्मोरंट), किंगफिशर.
• जंगली पक्षी: व्हाइट-क्रेस्टेड लफिंगथ्रश, रेड-बिल्ड ब्लू मॅगपाई, प्लम-हेडेड पॅराकीट.
• विशेष: सरोवराभोवतीच्या पायवाटांवर सकाळच्या वेळी फिरताना अनेक प्रकारचे पक्षी दिसतात.

येण्याचा योग्य काळ आणि टिप्स:

• काळ: ऑक्टोबर ते जून.
• टिप्स: सरोवराभोवती फिरण्यासाठी बोटींग करू शकता. भीमताल परिसरातील ‘व्हिक्टोरिया पॉइंट’ आणि ‘हिडन लेक’ कडे जाणाऱ्या रस्त्यांवर चांगले पक्षी दिसतात. नैनीतालमध्ये राहून एक दिवसाची तपशील भेट देता येते.

७. देवप्रयाग: दोन नद्यांचा संगम आणि पक्षींचे संगमस्थान

देवप्रयाग हे अलकनंदा आणि भागीरथी नद्यांचे संगमस्थान आहे, जेथे गंगा नदीची सुरुवात होते. हे एक पवित्र तीर्थक्षेत्र असून, नदीकाठचे हे क्षेत्र जलचर पक्ष्यांसाठी आणि ठेचून चालणाऱ्या पक्ष्यांसाठी (वॉडर बर्ड्स) महत्त्वाचे आहे.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• जलचर पक्षी: इंडियन पोंड हेरॉन, लिटल एग्रेट, कॉमन किंगफिशर.
• ठेचून चालणारे पक्षी: कॉमन सँडपायपर, रिवर लॅपविंग.
• विशेष: नदीकाठच्या दगडांवर बसलेले किंगफिशर पक्षी पाण्यात उडी मारून मासे पकडतात ते दृश्य पाहणे मोहक असते.

येण्याचा योग्य काळ आणि टिप्स:

• काळ: ऑक्टोबर ते एप्रिल. उन्हाळ्यात पाण्याचे प्रमाण जास्त असते.
• टिप्स: संगमस्थानाजवळील दगडांवर बसून पक्षी निरीक्षण करता येते. देवप्रयाग परिसरातील रिषिकेश आणि श्रीनगरकडे जाणाऱ्या रस्त्याच्या कडेनेही पक्षी दिसतात. शांतपणे बसावे, कारण पक्षी माणसांजवळ येण्यास संकोच करतात.

८. मसूरी: ‘क्वीन ऑफ द हिल्स’ मधील पक्षी आवाज

मसूरी हे एक लोकप्रिय हिल स्टेशन असून, येथील मॅल रोड आणि कॅम्प्टी फॉल प्रसिद्ध आहेत. पण मसूरीच्या डोंगराळ भागात आणि जंगलांमध्येही पक्ष्यांचे वैविध्य आहे.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• डोंगराळ पक्षी: हिमालयन बुलबुल, ब्लॅक-लोरिड ओरायोल, व्हाइट-थ्रोटेड लफिंगथ्रश.
• विशेष: मसूरी परिसरातील ‘गन हिल’ आणि ‘चाइल्डर्स लॉज’ जंगलात सकाळी फिरताना पक्ष्यांचे मधुर आवाज ऐकू येतात.

येण्याचा योग्य काळ आणि टिप्स:

• काळ: मार्च ते जून, आणि सप्टेंबर ते नोव्हेंबर.
• टिप्स: मसूरीमध्ये राहून आजूबाजूच्या जंगलात फिरणे सोपे आहे. ‘भट्टा फॉल’ आणि ‘मॉसी फॉल’ कडे जाणाऱ्या रस्त्यांवर पक्षी दिसतात. गर्दी कमी असलेल्या ठिकाणी जावे.

९. लछिवाला आणि धनौल्टी: शांततेतले पक्षी निरीक्षण स्थळ

यामुंत्री यात्रेच्या मार्गावर असलेले धनौल्टी आणि त्याच्या जवळचे लछिवाला ही ठिकाणे शांत आणि सुंदर जंगलांसाठी ओळखली जातात. ही ठिकाणे पर्यटकांच्या गर्दीपासून दूर असल्याने, पक्षी निरीक्षणासाठी आदर्श आहेत.

येथे कोणते पक्षी पहायला मिळतात?

• जंगली पक्षी: व्हाइट-क्रेस्टेड लफिंगथ्रश, स्ट्रेक्ड लफिंगथ्रश, ग्रेट बार्बेट.
• दुर्मिळ प्रजाती: हिमालयन किंगफिशर, ब्लू-हेडेड रॉक थ्रश.
• विशेष: धनौल्टी परिसरातील ‘द्रोणागिरी पहाड़ी’ वरून हिमालयाचे दर्शन होते आणि पक्षीही दिसतात.