झुणक्याशिवाय महाराष्ट्रीय जेवण अपूर्ण का?

झुणका बनवण्याची योग्य पद्धत जाणून घ्या. महाराष्ट्राची ही साधी पण आवडती डिश कोणत्या प्रसंगी खाल्ली जाते, तिचे आरोग्य लाभ काय आहेत आणि ती बनवताना कोणत्या गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात? सर्व माहिती येथे.

झुणका: महाराष्ट्राची सोन्यासारखी साधी पण गोड आठवण

महाराष्ट्राच्या रसिकांच्या जेवणात एक अशी डिश आहे, जी साधी असूनही सोन्यासारखी मौल्यवान आहे. ती डिश कोणत्याही मेनूची सुरुवात नाही, तर त्याचा आत्मा आहे. ती डिश म्हणजे झुणका. ही एक अशी पाककृती आहे, जी केवळ पोट भरते असे नाही, तर मनाला सुखावते आणि आत्म्याला शांतता देते. झुणका हे महाराष्ट्राचे ‘सौल फूड’ (Soul Food) आहे. ही एक अशी डिश आहे, जी गरिबांसाठी जेवण आहे, तर श्रीमंतांसाठी नैसर्गिक आहार आहे.

झुणका म्हणजे फक्त बेसनाची भाजी नाही. ती एक भावनिक आणि सांस्कृतिक ओळख आहे. मराठी माणसाच्या जगण्यातील सर्वात मोठा समाधानाचा क्षण म्हणजे, दिवसभराच्या थकव्यानंतर घरी पोचून मिळालेला गरमागरम झुणका आणि भाकरी. आज या लेखातून आपण या साध्या पण महत्त्वाच्या डिशबद्दल सर्व काही जाणून घेणार आहोत.

झुणका म्हणजे नक्की काय?

सोप्या भाषेत सांगायचे झाले तर, झुणका म्हणजे बेसन (चण्याचे पीठ), कांदे आणि मसाल्यांचे एक विशेष मिश्रण आहे. पण हे मिश्रण केवळ दोन पदार्थांचे नसून, प्रेम आणि साधेपणाचे मिश्रण आहे. झुणका हा महाराष्ट्रातील जेवणाच्या थाळीचा मुख्य कोर्स मानला जातो. साधारणपणे तो भाकरीबरोबर खाल्ला जातो.

झुणक्याचे सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व

झुणका हा केवळ एक पदार्थ नसून, तो महाराष्ट्राच्या संस्कृतीत खोलवर रुजलेला आहे.

• ग्रामीण भागातील स्थान: महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात झुणका-भाकरी हे मुख्य जेवण आहे. तो शेतकऱ्यांना दिवसभराची ऊर्जा देतो.
• साधेपणाचे प्रतीक: झुणका हे साधेपणाचे, निसर्गाचे आणि गरिबीचे प्रतीक मानले जाते. मराठी साहित्यात आणि लोकगीतांमध्ये झुणक्याचा उल्लेख आढळतो.
• आजारपणातील आहार: जेव्हा एखाद्याला पोटदुखी, ताप किंवा इतर आजार असतो, तेव्हा झुणका हा सर्वात उत्तम आहार मानला जातो. हलका, सुपाच्य आणि पौष्टिक असल्याने तो शरीराला ताकद देतो.

झुणका बनवण्यासाठी लागणारी सामग्री

झुणका बनवणे खूप सोपे आहे. यासाठी फार कमी सामग्री लागते.

मुख्य सामग्री:

• बेसन (चण्याचे पीठ) – १ वाटी
• कांदे – २ मोठे (बारीक चिरलेले)
• तेल – २-३ चमचे
• मोहरी – १/२ चमचा
• हिंग – १ चिमूट
• हळद पूड – १/२ चमचा
• लाल तिखट पूड – १ चमचा (चवीनुसार)
• मीठ – चवीनुसार
• कोथिंबीर – बारीक चिरलेली (गार्निशिंगसाठी)

झुणका बनवण्याची पद्धत

झुणका बनवण्याची पद्धत खूप सोपी आहे. फक्त काही गोष्टी लक्षात ठेवल्यास परफेक्ट झुणका बनवता येतो.

पायरी १: बेसन तयार करणे

• सर्वप्रथम बेसन चांगले छानून घ्यावे.
• एका वाटीमध्ये बेसन घ्यावे आणि त्यात १ वाटी पाणी घालून चांगले फेटून घ्यावे. गठ्ठे राहू नयेत याची खात्री करावी.

पायरी २: फोडणी तयार करणे

• एका मोठ्या कढईमध्ये तेल गरम करावे.
• तेल गरम झाल्यावर त्यात मोहरी टाकावी.
• मोहरी फुटली की, हिंग टाकावे.
• आता यामध्ये बारीक चिरलेले कांदे टाकावेत.
• कांदे सोनेरी brown होईपर्यंत परतावेत.

पायरी ३: झुणका शिजवणे

• कांदे परतल्यानंतर त्यात हळद पूड, लाल तिखट पूड आणि मीठ टाकावे.
• आता यामध्ये तयार केलेले बेसनचे मिश्रण टाकावे.
• लगेच चमच्याने ढवळणे सुरू करावे.
• बेसन गठ्ठे पडू नयेत म्हणून सतत ढवळत राहावे.
• झुणका जाड होऊ लागेल आणि कढईच्या तळाशी लागू लागेल.
• झुणका पूर्णपणे शिजून घट्ट होईपर्यंत ढवळत राहावे.
• गॅस बंद करून वरून कोथिंबीर टाकावी.

झुणका बनवताना घ्यावयाच्या काळज्या

• बेसन नेहमी छानून घ्यावे.
• बेसनचे मिश्रण तयार करताना गठ्ठे राहू नयेत याची खात्री करावी.
• झुणका शिजवताना सतत ढवळत राहावे, नाहीतर तो तळ्याशी लागू शकतो.
• झुणका खूप जास्त शिजवू नये, नाहीतर तो कोरडा होतो.

झुणक्याचे आरोग्य लाभ

झुणका केवळ चवदार नसतो, तर तो आरोग्यासाठीही खूप फायदेशीर आहे.

• बेसनचे फायदे: बेसन ही प्रथिने (Protein) चा उत्तम स्रोत आहे. त्यामध्ये फायबर, फोलेट, पोटॅशिअम आणि मॅग्नेशिअम असते. हे स्नायूंच्या वाढीसाठी, पचनासाठी आणि हृदयाच्या आरोग्यासाठी चांगले असते.
• कांद्याचे फायदे: कांद्यामध्ये ॲंटिऑक्सिडंट्स असतात, जे शरीराला रोगांपासून संरक्षण देतात.
• तूपचे फायदे: शुद्ध तूप हे पचनास मदत करते आणि त्यामध्ये चांगले चरबी असतात.

झुणका कोणत्या गोष्टीबरोबर खावा?

झुणका हा स्वतःच एक संपूर्ण जेवण आहे. पण तुम्ही त्यासोबत खालील गोष्टी खाऊ शकता:

• भाकरी: ज्वारीची भाकरी झुणक्याबरोबर छान जातो.
• लोणचे: कोणतेही लोणचे (कारले, लिंबू, आंबा) झुणक्याची चव वेगळी करते.
• कच्चा कांदा: बारीक चिरलेला कच्चा कांदा झुणक्याबरोबर खूप चांगला लागतो.
• मठ्ठा: झुणका भाकरीनंतर एक वाटी मठ्ठा पिणे ही एक परिपूर्णता आहे.

झुणका हा केवळ एक पदार्थ नसून, तो एक भावना आहे. तो आपल्या लहानपणाची, आईच्या हाताच्या जेवणाची आणि घराची आठवण आहे. आधुनिक जगात जेव्हा आहारामध्ये कृत्रिमता आली आहे, तेव्हा झुणका सारख्या साध्या पण पौष्टिक आहाराचे महत्त्व अधिकच वाढले आहे. तर, आजच जेवणात झुणका करा आणि त्याची साधी चव अनुभवा. कारण, काही वेळा सर्वात सोप्या गोष्टीतच सर्वात मोठे समाधान असते.

(FAQs)

१. झुणका आणि पिटीचा पोळा यात काय फरक आहे?
झुणका आणि पिटीचा पोळा हे मुळात एकच आहेत. ‘पिटीचा पोळा’ हे झुणक्याचेच दुसरे नाव आहे. काही भागात याला पिटीचा पोळा म्हणतात, तर काही भागात झुणका म्हणतात. पद्धत जवळपणे सारखीच असते.

२. झुणका आंबू नये म्हणून काय करावे?
झुणका आंबू नये म्हणून खालील गोष्टी करा:

• नेहमी ताजे बेसन वापरा.
• झुणका तयार झाल्यावर लगेच खा.
• जास्त वेळ उघड्या जागी ठेवू नका.

३. उपवासाचा झुणका कसा बनवतात?
उपवासाचा झुणका बनवण्यासाठी सामान्य बेसन ऐवजी सिंगधाण्याचे पीठ वापरले जाते. सिंगधाण्याचे पीठ वापरून त्याच पद्धतीने झुणका बनवता येतो. उपवासाच्या नियमांनुसार मसाले वापरावेत लागतील.

४. झुणका खाल्याने थंडावा का वाटतो?
झुणक्यामध्ये थंड करण्याचा गुणधर्म असतो. आयुर्वेदानुसार, बेसन शरीरातील उष्णता कमी करते. त्यामुळे झुणका खाल्याने शरीराला आंतरिक थंडावा मिळतो आणि उन्हाळ्याचा त्रास कमी होतो.

५. झुणक्याला चव कशी वाढवावी?
झुणक्याला चव वाढवण्यासाठी तुम्ही खालील गोष्टी करू शकता:

• फोडणीमध्ये चिंच आणि काही दाणेदार मेथीदाणे टाका.
• झुणक्यात बारीक चिरलेले कढाई शेंगदाणे मिसळा.
• द्राक्ष, अननसाचे लहान तुकडे किंवा दाडम किस मिसळा.