कसबा गणपतीची शेंदूर कवच दुरुस्ती; पुण्याचे ग्रामदैवत तीन आठवडे दर्शनाबाहेर?

पुण्यातील ग्रामदैवत श्री कसबा गणपती मंदिरात स्वयंभू मूर्तीवरील जीर्ण झालेल्या शेंदूर कवचाच्या दुरुस्तीचा ऐतिहासिक निर्णय घेण्यात आला असून १५ डिसेंबरपासून सुमारे तीन आठवडे मंदिर भाविकांसाठी बंद राहणार आहे; तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली शास्त्रोक्त पद्धतीने काम होणार आहे

‘जयति गजानन’च्या मूर्तीवर शेंदूर कवच जीर्ण, तज्ज्ञांच्या देखरेखीखाली दुरुस्ती सुरू

कसबा गणपती मंदिरातील शेंदूर कवच दुरुस्तीचा ऐतिहासिक निर्णय

पुण्याचे ग्रामदैवत आणि मानाचा पहिला गणपती मानल्या जाणाऱ्या श्री कसबा गणपती मंदिरात अतिशय महत्त्वाचा आणि ऐतिहासिक निर्णय घेण्यात आला आहे. स्वयंभू गणेश मूर्तीवरील शेंदूर मिश्रित कवच गेल्या काही दिवसांपासून गळून पडत असल्याने हे कवच काढून त्याची संवेदनशील दुरुस्ती करण्याचा निर्णय देवस्थान ट्रस्टने जाहीर केला.​

यामुळे सोमवार, १५ डिसेंबरपासून या शेंदूर कवच दुरुस्ती प्रक्रियेला सुरुवात होणार असून, काम पूर्ण होईपर्यंत मंदिर भाविकांसाठी पूर्णतः बंद राहणार आहे. मंदिराच्या उपलब्ध इतिहासात अशा प्रकारची शेंदूर कवच दुरुस्ती प्रक्रिया पहिल्यांदाच राबवली जात असल्याचे प्रमुख विश्वस्त विनायक बाजीराव ठकार यांनी स्पष्ट केले.​

शेंदूर कवच का काढले जात आहे?

गेल्या काही काळापासून पुरातन स्वयंभू मूर्तीवरील शेंदूर मिश्रित जाड कवच हळूहळू ठिकठिकाणी सैल होऊन गळू लागले होते, त्यामुळे मूर्तीच्या सुरक्षिततेबाबत चिंता व्यक्त होत होती. ग्रामदैवतावर असलेल्या लाखो भाविकांच्या भक्तीभावामुळे भविष्यात कोणताही अपाय, तडा किंवा नुकसान होऊ नये, यासाठी विद्यमान कवच नियंत्रित पद्धतीने काढून दुरुस्ती करणे अत्यावश्यक असल्याचे ट्रस्टचे मत आहे.​

देवस्थानकडून सांगण्यात आले की, ही प्रक्रिया अत्यंत संवेदनशील आहे कारण रोजच्या पूजेतील हीच मुख्य मूर्ती आहे आणि शेंदूर कवच काढताना मूर्तीच्या मूळ स्वरूपाला कोणतीही इजा होऊ नये, यासाठी वैज्ञानिक आणि पारंपरिक दोन्ही दृष्टीकोनातून काळजी घेतली जाणार आहे.​

तज्ज्ञ, पुरातत्व विभाग आणि शास्त्रोक्त पद्धती

शेंदूर कवच दुरुस्तीचे संपूर्ण कामकाज अनुभवी मूर्तीतज्ञ, धार्मिक क्षेत्रातील विद्वान आणि पुरातत्व विभागाच्या मार्गदर्शनाखाली होणार आहे. देवस्थानने सांगितले की, संपूर्ण प्रक्रिया विधीवत आणि शास्त्रोक्त पद्धतीने, वेदपठण व धार्मिक विधींनिशी केली जाईल, जेणेकरून भक्तीभाव आणि धार्मिक परंपरेशी कोणताही तडजोड होऊ नये.​

पुरातत्व आणि संरक्षण तज्ज्ञ आधुनिक तंत्राचा वापर करून मूर्तीच्या दगडाच्या पृष्ठभागाची स्थिती तपासतील, सैललेला शेंदूर हळूहळू काढतील आणि जेथे आवश्यक असेल तेथे संरक्षक थर दुरुस्त किंवा पुनर्स्थापित करतील. देशातील इतर प्राचीन देवस्थानांवरही रासायनिक संरक्षण आणि संरक्षक थर व्यवस्थापनाचा वापर केला गेल्याचे उदाहरणे आहेत, त्यामुळे त्याचा अनुभवही येथे उपयोगात आणला जाईल.​

मंदिर किती काळ बंद राहणार?

देवस्थान ट्रस्टनुसार, शेंदूर कवच काढणे व त्यानंतरची आवश्यक साफसफाई, तपासणी आणि दुरुस्ती या सर्व प्रक्रियेला साधारण तीन आठवडे लागण्याचा अंदाज आहे. मात्र प्रत्यक्ष कामाचा वेग, तांत्रिक गुंतागुंत आणि तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन यानुसार हा कालावधी कमी किंवा थोडा वाढूही शकतो, असेही स्पष्ट करण्यात आले.​

मंदिर बंद होण्याच्या पार्श्वभूमीवर, काम सुरू होण्यापूर्वीच्या दिवशी संध्याकाळी विशेष महाआरती आणि धार्मिक कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात येत असल्याची स्थानिक अहवालांत नोंद आहे. ट्रस्टचा प्रयत्न शक्य तितक्या लवकर, पण मूर्तीच्या सुरक्षिततेशी तडजोड न करता, मंदिर पुन्हा भाविकांसाठी खुले करण्याचा आहे.​

अंदाजित कालावधी – थोडक्यात

• दुरुस्ती सुरू: १५ डिसेंबरपासून.​
• अंदाजे कालावधी: साधारण ३ आठवडे (कामानुसार बदलू शकतो).​
• काळात काय? मुख्य मूर्तीवर शेंदूर कवच काढणे, तपासणी आणि दुरुस्ती.​

श्री कसबा गणपती मंदिराचा ऐतिहासिक आणि धार्मिक संदर्भ

पुण्यातील अतिप्राचीन देवस्थानांपैकी एक असलेल्या श्री कसबा गणपती मंदिराचा इतिहास साधारण १६१४ च्या सुमारास सापडतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मातोश्री जिजाबाईंनी पुण्यात वास्तव्य सुरू केल्यावर या ग्रामदैवत मंदिराला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आणि “जय मिळवून देणारा जयति गजानन” असा गौरव शिवाजी महाराजांनी केला, असे ऐतिहासिक संदर्भ सांगतात.​

काळानुसार पेशवाई आणि सार्वजनिक गणेशोत्सव चळवळीमुळे कसबा गणपतीला “मानाचा पहिला गणपती” म्हणून सन्मान मिळाला. पुणेकरांच्या दैनंदिन जीवनात, उत्सव-उत्सवात आणि नवस-व्रतांमध्ये या देवस्थानाला मध्यवर्ती स्थान आहे, त्यामुळे मूर्तीवरील कोणतेही काम नेहमीच अत्यंत भावनिक आणि संवेदनशील ठरते.​

भक्तांनी काय लक्षात ठेवावे?

• १५ डिसेंबरपासून काही आठवडे प्रत्यक्ष मंदिरात जाऊन मूळ मूर्तीचे दर्शन शक्य नसेल, त्यामुळे या कालावधीत भाविकांनी अधिकृत घोषणांकडे लक्ष ठेवावे.​
• देवस्थान ट्रस्टकडून सोशल मीडिया, सूचना फलक आणि स्थानिक माध्यमांद्वारे पुनश्च दर्शन सुरू होण्याची तारीख वेळीच कळवली जाईल.​
• अनेक भक्त ऑनलाइन दर्शन, फोटो किंवा मंदिराजवळील इतर गणेश मंदिरे येथे जाऊन पूजाअर्चा करून हा काळ श्रद्धेने पार पाडू शकतात.​

5 FAQs

1. प्रश्न: श्री कसबा गणपतीच्या मूर्तीवरील शेंदूर कवच दुरुस्ती कधी सुरू होणार?
   उत्तर: देवस्थान ट्रस्टनुसार सोमवार, १५ डिसेंबरपासून शेंदूर कवच दुरुस्ती प्रक्रियेला सुरुवात होणार आहे.​
2. प्रश्न: या कामामुळे मंदिर किती काळ बंद राहील?
   उत्तर: साधारण तीन आठवडे मंदिर भाविकांसाठी पूर्णतः बंद राहण्याची शक्यता असून, प्रत्यक्ष कामाच्या गतीनुसार हा कालावधी कमी-अधिक होऊ शकतो.​
3. प्रश्न: शेंदूर कवच का काढले जात आहे?
   उत्तर: पुरातन स्वयंभू मूर्तीवरील शेंदूर मिश्रित कवच ठिकठिकाणी गळून पडत असून भविष्यात मूर्तीला अपाय होऊ नये म्हणून नियंत्रित पद्धतीने ते काढून दुरुस्ती करण्याचा निर्णय घेतला आहे.​
4. प्रश्न: दुरुस्तीची प्रक्रिया कोणाच्या मार्गदर्शनाखाली होणार आहे?
   उत्तर: मूर्तीतज्ञ, धार्मिक क्षेत्रातील तज्ज्ञ आणि पुरातत्व विभागाच्या अधिकाऱ्यांच्या मार्गदर्शनाखाली, शास्त्रोक्त व विधीवत पद्धतीने हे काम केले जाईल.​
5. प्रश्न: कसबा गणपती मंदिराचा इतिहास किती जुना आहे?
   उत्तर: हे मंदिर पुण्यातील अतिप्राचीन देवस्थानांपैकी एक असून, त्याचे उल्लेख साधारण इसवी सन १६१४ च्या काळापासून आढळतात आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात ग्रामदैवत म्हणून विशेष मान्यता मिळाली.