केरळ मुरजपम २०२४: जगातील सर्वात मोठ्या वैदिक यज्ञाचा अभ्यास

श्री पद्मनाभस्वामी मंदिर, तिरुवनंतपुरम येथे २० नोव्हेंबर २०२४ पासून सुरू होणाऱ्या मुरजपम यज्ञाची संपूर्ण माहिती. या प्राचीन वैदिक यज्ञाचे इतिहास, महत्त्व आणि सामान्य भक्तांसाठी मार्गदर्शन.

मुरजपम २०२४: श्री पद्मनाभस्वामी मंदिरातील विशेष यज्ञाची संपूर्ण माहिती

भारतातील सहा शतके जुन्या परंपरा, वैभवशाली इतिहास आणि अतूट श्रद्धा यांचे एक अद्भुत संगमस्थान म्हणजे तिरुवनंतपुरम येथील श्री पद्मनाभस्वामी मंदिर. हे मंदिर केवळ त्याच्या अफाट संपत्तीसाठीच प्रसिद्ध नसून, तेथील अत्यंत दुर्मिळ आणि प्राचीन धार्मिक विधींसाठी देखील ओळखले जाते. त्यापैकी सर्वात महत्त्वाचा विधी म्हणजे ‘मुरजपम’. हा एक अत्यंत पवित्र आणि जटिल वैदिक यज्ञ आहे जो खूप कमी वेळा केला जातो. २० नोव्हेंबर २०२४ पासून हा अलौकिक विधी पुन्हा सुरू होत आहे. हा लेख मुरजपम यज्ञाच्या सर्व पैलूंचा सविस्तर अभ्यास घेऊन जाणार आहे – त्याचा इतिहास, महत्त्व, विधी आणि सामान्य भक्तांसाठी त्याचे आकर्षण.

मुरजपम म्हणजे नक्की काय? शब्दाचा अर्थ आणि संकल्पना

‘मुरजपम’ हा शब्द दोन तमिळ/मल्याळम शब्दांपासून तयार झाला आहे – ‘मुर’ आणि ‘जपम’.

• मुर: याचा अर्थ ‘वेळ’, ‘चक्र’ किंवा ‘पुनरावृत्ती’ असा होतो. या संदर्भात, याचा अर्थ वैदिक मंत्रांच्या पठणाच्या चक्रांपैकी एक चक्र असा होतो.
• जपम: याचा अर्थ ‘मंत्रपठण’ किंवा ‘जप’ असा होतो.

म्हणजेच, मुरजपम म्हणजे वैदिक मंत्रांच्या पुनरावृत्तीच्या अनेक चक्रांचे पठण. हा एक अत्यंत कठीण आणि शिस्तबद्ध वैदिक अनुष्ठान आहे ज्यामध्ये चारही वेदांचे (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद) सर्वोत्तम भाग एका विशिष्ट क्रमाने पुन्हा पुन्हा पठण केले जातात. हे पठण अखंड चालू राहते आणि ते ५६ दिवस चालते.

मुरजपम २०२४ च्या तारखा आणि मुहूर्त

२०२४ सालचे मुरजपम अतिशय योग्य वेळी आयोजित केले जात आहे.

• सुरुवात तारीख: २० नोव्हेंबर २०२४ (बुधवार)
• समाप्ती तारीख: १५ जानेवारी २०२५ (बुधवार)
• एकूण कालावधी: ५६ दिवस

हा कालावधी दोन भागांत विभागला गेला आहे:
१. लक्षदीपम: हा मुरजपमपूर्वीचा तयारीचा टप्पा आहे.
२. मुरजपम: हा मुख्य विधी आहे.

मुरजपम सुरू होण्यापूर्वी विविध पूजा-अर्चा आणि तयारीच्या कर्मकांडाचे आयोजन केले जाते, ज्यामुळे संपूर्ण परिसर यज्ञासाठी पवित्र बनतो.

मुरजपमचा इतिहास: त्रावणकोरचे राजे आणि पद्मनाभस्वामी

मुरजपम या परंपरेचा इतिहास खूप प्राचीन आणि गौरवशाली आहे. हा विधी थेट त्रावणकोरच्या राजघराण्याशी जोडलेला आहे.

• प्रारंभ: ऐतिहासिक दस्तऐवजांनुसार, मुरजपमची सुरुवात १८व्या शतकात त्रावणकोरचे महाराज मार्तंड वर्मा यांनी केली. त्यांनी १७५० मध्ये आपणास “पद्मनाभदास” (भगवान पद्मनाभाचा सेवक) जाहीर केले आणि राज्याचे संपूर्ण नियंत्रण भगवान पद्मनाभस्वामीच्या नावाने सोपवले.
• ऐतिहासिक महत्त्व: मार्तंड वर्मा यांनी हा विधी सुरू केला तेव्हापासून तो त्रावणकोर राजघराण्याचा एक महत्त्वाचा भाग बनला. हा विधी दर सहा वर्षांनी केला जातो.
• सात्विक परंपरा: राजघराण्याने हा विधी सात्विक पद्धतीने, अत्यंत शिस्तबद्ध रीतीने आणि खूप मोठ्या प्रमाणात चालवण्याची परंपरा पाडली आहे. यामुळेच हा विधी जगातील सर्वात मोठ्या वैदिक अनुष्ठानांपैकी एक मानला जातो.

मुरजपम विधीचे स्वरूप आणि पद्धत

मुरजपम हा केवळ एक साधा जप नसून, एक अत्यंत जटिल आणि शास्त्रशुद्ध पद्धतीने केला जाणारा विधी आहे.

• वेद पठण: या विधीत चारही वेदांचे पठण केले जाते. प्रत्येक वेदासाठी वेगवेगळे विद्वान ब्राह्मण नेमले जातात.
• ‘मुर’ चक्र: संपूर्ण ५६ दिवसांचा कालावधी आठ ‘मुर’ (चक्र) मध्ये विभागला गेला आहे. प्रत्येक ‘मुर’ सात दिवस चालते.
• अखंड पठण: दिवस आणि रात्र अखंड वैदिक मंत्रांचे पठण चालू राहते. विविध गटांमध्ये विद्वान पुरोहित हे पठण करतात.
• विशेष मंत्र: या विधीत विशेषतः “पुरुष सूक्त”, “श्री सूक्त” आणि “नारायण सूक्त” यांसारख्या महत्त्वाच्या वैदिक सूक्तांचे पठण केले जाते.

मुरजपम विधीचे टप्पे (तक्ता)

मुरजपमचे धार्मिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व

मुरजपम केवळ एक औपचारिकता नसून, त्याचा खोल आध्यात्मिक अर्थ आहे.

• वैश्विक शांती: असे मानले जाते की वैदिक मंत्रांच्या శక్తिवान ध्वनी लहरींमुळे वातावरण शुद्ध होते आणि वैश्विक शांतीला चालना मिळते.
• देवतांची प्रसन्नता: सर्व देवतांचा आशीर्वाद मिळवण्यासाठी चारही वेदांचे पठण केले जाते.
• सामाजिक कल्याण: हा विधी संपूर्ण मानवजातीच्या कल्याणासाठी केला जातो. यामुळे निसर्गातील सुसंवाद राखला जातो आणि समाजात सद्भावना निर्माण होते.
• वैयक्तिक शांती: जे भक्त या विधीमध्ये सहभागी होतात किंवा त्याला उपस्थित राहतात, त्यांना अतुलनीय आध्यात्मिक शांती मिळते असे मानले जाते.

सामान्य भक्तांसाठी मार्गदर्शन

जरी मुरजपम हा एक अत्यंत जटिल विधी असला तरी, सामान्य भक्तांसाठी देखील यात सहभागी होण्याचे मार्ग आहेत.

• दर्शन: मुरजपम चालू असताना मंदिरात दर्शनासाठी जाता येते. पण विशेष गर्दीची अपेक्षा ठेवावी.
• श्रवण: वैदिक मंत्रांचे पठण ऐकणे हे देखील एक महत्त्वाचे आणि पुण्यप्रद कर्म आहे. भक्त मंत्रपठण ऐकू शकतात.
• सेवा: काही भक्त स्वेच्छेने सेवा (विशेषतः अन्नदान) करू शकतात.
• योगदान: आर्थिक योगदान देऊन या महायज्ञाला मदत करता येते.

मुरजपम २०२४ ची विशेषताः आधुनिक युगात प्राचीन परंपरा

२०२४ चे मुरजपम आजच्या डिजिटल युगात खूप विशेष आहे.

• ऑनलाइन प्रसारण: कोविड-१९ नंतर, मंदिर प्रशासनाने ऑनलाइन प्रसारणाची सोय उपलब्ध करून दिली आहे. जगभरातील भक्त घरी बसून या विधीचे दर्शन घेऊ शकतात.
• तरुण पिढीचा सहभाग: यावेळी तरुण पिढीला या प्राचीन परंपरेची ओळख करून देण्यावर भर दिला जात आहे.
• सांस्कृतिक कार्यक्रम: मुरजपम सुरू असताना विविध सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात, ज्यामुळे केरळची समृद्ध संस्कृती लोकांपर्यंत पोहोचते.

FAQs

१. मुरजपम दर किती वर्षांनी केला जातो?
मुरजपम दर सहा वर्षांनी केला जातो. शेवटचा मुरजपम २०१८ मध्ये झाला होता. त्यापूर्वी २०१४ मध्ये झाला होता.

२. सामान्य भक्तांना मुरजपममध्ये सहभागी होता येईल का?
होय, सामान्य भक्त दर्शनासाठी जाऊ शकतात आणि मंत्रपठण ऐकू शकतात. पण मुख्य विधी फक्त नियुक्त वैदिक पुरोहितच करू शकतात.

३. मुरजपमसाठी विशेष पोशाखाची आवश्यकता आहे का?
मंदिरात प्रवेश करताना पारंपरिक पोशाख (धोतर/साडी) अनिवार्य आहे. मुरजपम दरम्यान देखील हेच नियम लागू होतात.

४. मुरजपम आणि लक्षदीपम यात काय फरक आहे?
लक्षदीपम हा मुरजपमपूर्वीचा तयारीचा टप्पा आहे. यात मंदिर परिसर शुद्ध केला जातो आणि हजारो दिवे लावून भगवंताचे आवाहन केले जाते. मुरजपम हा मुख्य वैदिक पठणाचा विधी आहे.

५. मुरजपमचा शेवट कसा होतो?
मुरजपमचा शेवट एका भव्य समारोहात होतो, ज्याला ‘अवभृत स्नान’ म्हणतात. यात सर्व पुरोहित सामूहिक स्नान करतात आणि यज्ञाच्या शुभ फळाची प्रार्थना करतात.