पॉइंट निमो: पृथ्वीवरील सर्वात एकांतिक ठिकाण का?

आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानक २०३० मध्ये पॉइंट निमोमध्ये विसर्जन होणार. जाणून घ्या ही ऐतिहासिक घटना, पॉइंट निमोचे रहस्य आणि ISS च्या ३० वर्षांच्या वारशाबद्दल.

आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकाचा अंतिम प्रवास: पॉइंट निमोमध्ये विसर्जन

मानवी इतिहासातील सर्वात मोठे आणि सर्वात खर्चिक अंतराळ प्रकल्प – आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानक (International Space Station) – याचा शेवटचा अध्याय लिहिला जात आहे. NASA, Roscosmos, ESA आणि इतर आंतरराष्ट्रीय भागीदारांनी २०३० पर्यंत ISS चे योजनाबद्ध विसर्जन करण्याची घोषणा केली आहे. ही एक ऐतिहासिक घटना आहे जिथे ४,२०,००० किलो वजनाचे हे विशाळ अंतराळ स्थानक पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करून दक्षिण पॅसिफिक महासागरातील ‘पॉइंट निमो’ या ठिकाणी विसर्जित केले जाईल.

ISS म्हणजे नेमके काय? एक ऐतिहासिक वारसा

आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानक हे पृथ्वीच्या कक्षेत फिरणारे एक मोठे अंतराळ प्रयोगशाळा आहे जे १९९८ मध्ये प्रक्षेपित करण्यात आले आणि २००० पासून सतत मानवी वास्तव्याखाली आहे. NASA च्या मते, ISS हे:

• आकार: फुटबॉल मैदानाएवढे मोठे (१०९ मीटर लांब)
• वजन: ४,२०,००० किलोग्राम
• उंची: पृथ्वीपासून ४०८ किलोमीटर
• वेग: २७,६०० किमी/तास (दर ९० मिनिटांत पृथ्वीभोवती एक प्रदक्षिणा)
• खर्च: १५० अब्ज डॉलर्स (आतापर्यंतचा सर्वात महागडा मानवनिर्मित प्रकल्प)

पॉइंट निमो म्हणजे काय? पृथ्वीवरील सर्वात एकांतिक ठिकाण

पॉइंट निमो हे पृथ्वीवरील सर्वात दूरस्थ आणि एकांतिक ठिकाण आहे. याला ‘Oceanic Pole of Inaccessibility’ असेही म्हणतात.

पॉइंट निमोचे वैशिष्ट्य:

• स्थान: ४८°५२.६′S १२३°२३.६′W
• जवळचा भूभाग: २,६८८ किमी दूर (जवळच्या भूभागापेक्षा अंतर)
• जमीन: कोणतेही भूभाग नाही, फक्त महासागर
• खोली: ४,००० मीटरपेक्षा जास्त
• ओळख: १९९२ मध्ये सांख्यिकीशास्त्रज्ञ ह्र्वोजे लुकाटेलाकडून शोधले गेले

ISS चे विसर्जन का आवश्यक?

ISS चे विसर्जन ही एक नैसर्गिक आणि आवश्यक प्रक्रिया आहे. यामागील मुख्य कारणे:

१. तांत्रिक वय:
ISS आता २०+ वर्षे कार्यरत आहे. त्याच्या संरचनेत थकवा आणि हायड्रॉलिक सिस्टीममध्ये समस्या निर्माण झाल्या आहेत.

२. सुरक्षितता धोके:
वय झाल्यामुळे संरचनेत कमजोरी आली आहे. २०२१ मध्ये रशियन मॉड्यूलमध्ये झालेल्या गळतीने हे सिद्ध केले.

३. ऑपरेटिंग खर्च:
वार्षिक ३-४ अब्ज डॉलर्सचा ऑपरेटिंग खर्च आता नवीन अंतराळ मोहिमांसाठी वापरला जाऊ शकतो.

४. नवीन तंत्रज्ञान:
खाजगी कंपन्यांकडून नवीन अंतराळ स्थानकांची निर्मिती होत आहे.

विसर्जन प्रक्रिया: विज्ञान आणि तंत्रज्ञान

ISS चे विसर्जन ही एक अतिशय जटिल आणि गंभीर प्रक्रिया आहे. NASA आणि त्याचे भागीदार यासाठी खालील पद्धतीचा अवलंब करतील:

तक्ता १: ISS विसर्जन चरण

चरण	प्रक्रिया	वेळ	उद्देश
१. उंची कमी करणे	थ्रस्टर्सचा वापर	२०२८-२०३०	कक्षेची उंची ४०८ किमी वरून २८० किमी पर्यंत कमी करणे
२. मानवी वास्तव्य संपवणे	अंतिम क्रू परतणे	२०३०	स्थानकावरील सर्व मानवी उपस्थिती संपवणे
३. कंट्रोल्ड रीएंट्री	थ्रस्टर्स सक्रिय	अंतिम दिवस	वातावरणातील प्रवेश कोन नियंत्रित करणे
४. विघटन	वातावरणीय घर्षण	१२७ किमी उंची	तापमान १६५०°C पर्यंत, संरचना तुटणे
५. विसर्जन	अवशेष पडणे	पॉइंट निमो	शिल्लक अवशेष महासागरात पडणे

तांत्रिक आव्हाने:

• वस्तुमान: ४२० टन वजन नियंत्रित करणे
• ऊर्जा: पर्याप्त इंधन उपलब्धता
• नियंत्रण: अचूक प्रवेश कोन राखणे
• सुरक्षा: मानववस्तीच्या भागावर पडणे टाळणे

पॉइंट निमो: अवकाश यानांचे कबरस्तान

पॉइंट निमो याला ‘स्पेसक्राफ्ट सेमेटरी’ असेही म्हणतात कारण या ठिकाणी आतापर्यंत २६० पेक्षा जास्त अवकाश याने आणि उपग्रह विसर्जित केले गेले आहेत.

तक्ता २: पॉइंट निमोमध्ये विसर्जित झालेली प्रमुख अवकाश याने

अवकाश यान	देश	वर्ष	वजन
मीर स्पेस स्टेशन	रशिया	२००१	१२०,००० किलो
स्कायलॅब	USA	१९७९	७७,००० किलो
प्रोग्रेस वाहने	रशिया	१९७८-आजपर्यंत	७,००० किलो (प्रत्येक)
ऑटोमॅटेड ट्रान्सफर व्हेईकल	ESA	२००८-२०१४	२०,००० किलो
एचटीव्ही कार्गो शिप	जपान	२००९-२०२०	१६,५०० किलो

पर्यावरणीय परिणाम आणि काळजी

मोठ्या अवकाश यानांच्या विसर्जनामुळे पर्यावरणावर होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास करणे महत्वाचे आहे.

समुद्री जीवनावर परिणाम:

• सकारात्मक: खोल समुद्रात मर्यादित परिणाम
• नकारात्मक: धातू आणि रसायने समुद्रात मिसळणे

NASA चे सुरक्षा उपाय:
१. सर्व विषारी इंधन वापरून संपवणे
२. बॅटऱ्या डिस्चार्ज करणे
३. सर्व मूल्यवान डेटा आधीच काढून घेणे

ISS चे वैज्ञानिक योगदान

तीन दशकांहून अधिक काळ ISS ने मानवजातीला अमूल्य वैज्ञानिक योगदान दिले आहे:

१. मानवी शरीरावर संशोधन:

• सूक्ष्मगुरुत्वाकर्षणाचे परिणाम
• हाडांची घनता कमी होणे
• स्नायूंचा ऱ्हास
• दृष्टीवर परिणाम

२. भौतिकशास्त्र संशोधन:

• सूक्ष्मगुरुत्वाकर्षणातील प्रयोग
• पदार्थांचे गुणधर्म
• क्वांटम भौतिकशास्त्र

३. पृथ्वी निरीक्षण:

• हवामान बदल
• नैसर्गिक आपत्ती निरीक्षण
• पर्यावरण बदल

४. तंत्रज्ञान विकास:

• नवीन सामग्री
• वैद्यकीय तंत्रज्ञान
• संप्रेषण तंत्रज्ञान

भविष्यातील अंतराळ स्थानक

ISS नंतरचे भविष्य अंतराळ संशोधनासाठी उज्ज्वल आहे:

१. खाजगी अंतराळ स्थानक:

• Axiom Space: ISS ला जोडले जाणारे मॉड्यूल
• Sierra Nevada Corporation: Dream Chaser spaceplane
• Blue Origin: Orbital Reef प्रकल्प

२. चंद्र आणि मंगळ मोहिमा:

• आर्टेमिस कार्यक्रम: चंद्रावर मानवी वसाहत
• Gateway: चंद्राभोवतीचे लहान स्थानक
• मंगळ मोहिमा: २०३० नंतर

३. भारताचे योगदान:

• गगनयान: मानवयुक्त अंतराळ मोहिम
• भारतीय अंतराळ स्थानक: २०३० नंतरची योजना

ISS विसर्जनाचे भारतीय संदर्भातील महत्व

भारतासाठी ISS चे विसर्जन हे अनेक बाबतीत महत्वाचे आहे:

१. शैक्षणिक संधी:
भारतीय विद्यार्थ्यांनी ISS वर केलेले प्रयोग:

• २०११: स्टुडंट सॅटेलाइट प्रोग्राम
• २०१९: कलामसॅट लॉन्च
• विविध संशोधन प्रकल्प

२. तंत्रज्ञान हस्तांतरण:
ISS मधून मिळालेले ज्ञान भारतीय अंतराळ कार्यक्रमासाठी उपयुक्त

३. भविष्यातील सहकार्य:
NASA आणि ISRO मधील सहकार्य वाढीसाठी संधी

विसर्जन दिवसाचे दृश्य

२०३० मध्ये विसर्जनाच्या दिवशी काय अपेक्षित आहे:

आकाशातील दृश्य:

• उल्कापातासारखे दर्शनीय दृश्य
• अनेक तेजस्वी बॉल्स दिसणे
• आवाजाचे स्फोट ऐकू येणे

सुरक्षा उपाय:

• नेव्हिगेशन चेतावणी
• विमान सेवा बंद
• जहाज सेवा बंद

संशोधकांसाठी संधी:

• वातावरणीय घर्षणाचा अभ्यास
• सामग्री विज्ञान संशोधन
• विघटन प्रक्रियेचे निरीक्षण

आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकाचे विसर्जन ही एक ऐतिहासिक आणि भावनिक घटना आहे. तीन दशकांहून अधिक काळ, ISS हे आंतरराष्ट्रीय सहकार्य, वैज्ञानिक प्रगती आणि मानवी स्पिरिटचे प्रतीक बनले आहे. २०३० मध्ये त्याचा अंतिम प्रवास हा शेवट नसून नवीन सुरुवातीचे प्रतीक आहे.

पॉइंट निमोमध्ये विसर्जन ही एक जबाबदार आणि सुरक्षित पद्धत आहे जी भविष्यातील अंतराळ मोहिमांसाठी मार्ग मोकळा करते. ISS चा वारसा त्याने केलेल्या संशोधनात, प्रगतीत आणि तंत्रज्ञानात जगवला जाईल.

भारतासह जगातील सर्व देशांनी ISS कडून मिळालेले ज्ञान आणि अनुभव वापरून भविष्यातील अंतराळ संशोधनासाठी पुढे जाणे आवश्यक आहे. ISS चा शेवट हा अंतराळ संशोधनाच्या नवीन युगाची सुरुवात आहे.

FAQs

१. ISS चे अवशेष मानवांसाठी धोकादायक असतील का?

नाही, NASA आणि इतर space agencies अत्यंत काळजीपूर्वक योजना तयार करत आहेत. पॉइंट निमो हे मानववस्तीपासून सर्वात दूरचे स्थान आहे. विसर्जन झालेल्या अवशेषांमधून कोणताही धोका निर्माण होण्याची शक्यता नाही.

२. ISS चे काही भाग वाचवले जाऊ शकतात का?

होय, काही ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिकदृष्ट्या महत्वाचे भाग वाचवले जातील. NASA आणि इतर agencies काही भाग संग्रहालयांसाठी किंवा भविष्यातील संशोधनासाठी वाचवण्याची योजना आखत आहेत.

३. ISS नंतर अंतराळात संशोधन कसे चालेल?

ISS नंतर खाजगी कंपन्यांची लहान अंतराळ स्थानके कार्यरत राहतील. तसेच चंद्राभोवतीचे Gateway स्थानक आणि इतर देशांची स्वतंत्र स्थानके संशोधन सुरू ठेवतील.

४. भारताचे ISS शी काय नाते आहे?

भारताने ISS ला थेट भागीदारी केलेली नाही, पण भारतीय संशोधकांनी ISS वर अनेक प्रयोग केले आहेत. ISRO आणि NASA मध्ये सहकार्य आहे आणि भविष्यात भारत स्वतंत्र अंतराळ स्थानक उभारण्याच्या योजना आखत आहे.

५. विसर्जन प्रक्रिया अयशस्वी झाल्यास काय होईल?

विसर्जन प्रक्रिया अयशस्वी झाल्यास, ISS चे मोठे भाग अनियंत्रित पद्धतीने पृथ्वीवर पडू शकतात, ज्यामुळे धोका निर्माण होऊ शकतो. म्हणूनच agencies अत्यंत काळजीपूर्वक योजना तयार करत आहेत आणि पर्यायी उपाय ठेवत आहेत.