प्रेग्नन्सी इंड्युस्ड हायपरटेंशन: आई आणि बाळाच्या आरोग्यासाठी धोकादायक का?

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब (PIH) म्हणजे काय? लक्षणे, धोके आणि व्यवस्थापनाच्या संपूर्ण माहिती. प्री-एक्लंप्सिया आणि एक्लंप्सियापासून कसे बचावावे? डॉक्टरांचे सल्ले आणि आहारातील बदल.

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब: आई आणि बाळाच्या सुरक्षिततेसाठी लवकर ओळख हीच गुरुकिल्ली

गर्भधारणा हा एक सुंदर आणि नैसर्गिक अनुभव आहे, पण त्यासोबत काही आरोग्याच्या आव्हानांचा सामना करावा लागू शकतो. त्यापैकी एक महत्त्वाचे आणि सामान्यतः आढळणारे आजार आहे गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब (Pregnancy-Induced Hypertension – PIH), ज्याला गर्भकालीन उच्च रक्तदाब असेही म्हणतात. भारतात, सुमारे ५-१०% गर्भवती स्त्रियांना ही समस्या होते. याची लवकर ओळख आणि योग्य व्यवस्थापन हे आई आणि बाळ या दोघांच्या आरोग्यासाठी अत्यंत गंभीर आहे.

हा लेख तुम्हाला PIH च्या सर्व पैलूंबद्दल माहिती देईल – त्याच्या प्रकारांपासून ते लक्षणे, धोके, आधुनिक उपचार पद्धती आणि रोखथाम योग्याबद्दलच्या तपशीलांपर्यंत.

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब (PIH) म्हणजे नक्की काय?

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब ही एक अशी अवस्था आहे ज्यामध्ये गर्भधारणेच्या २० व्या आठवड्यानंतर स्त्रीचा रक्तदाब सामान्यपेक्षा वाढलेला असतो (सिस्टोलिक १४० mmHg पेक्षा जास्त किंवा डायस्टोलिक ९० mmHg पेक्षा जास्त). गर्भधारणेपूर्वी रक्तदाब सामान्य असलेल्या स्त्रीमध्ये ही स्थिती निर्माण होऊ शकते.

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाबाचे प्रकार:

१. जेस्टेशनल हायपरटेंशन (Gestational Hypertension): फक्त रक्तदाब वाढलेला असतो, पेशाघात (प्रोटीन्युरिया) नसतो. गर्भधारणा संपल्यानंतर हा रक्तदाब सहसा सामान्य होतो.

२. प्री-एक्लंप्सिया (Preeclampsia): ही एक गंभीर अवस्था आहे ज्यामध्ये उच्च रक्तदाबासोबत पेशाघात देखील दिसून येतो. याचा आईच्या मूत्रपिंड, यकृत आणि मेंदू यांवर परिणाम होऊ शकतो. हे आई आणि बाळ दोघांसाठी धोकादायक ठरू शकते.

३. एक्लंप्सिया (Eclampsia): ही प्री-एक्लंप्सियाची एक अतिशय गंभीर अवस्था आहे, ज्यामध्ये गर्भवती स्त्रीला जबरदस्त गरगरे येऊ शकतात. ही एक आपत्कालीन परिस्थिती आहे.

४. HELLP सिंड्रोम (HELLP Syndrome): हा प्री-एक्लंप्सियाचा एक दुर्मिळ पण जीवघेणा प्रकार आहे, ज्यामध्ये रक्ताच्या पेशींचा नाश, यकृताची एंजाइम वाढणे आणि रक्तातील प्लेटलेट कमी होणे अशी लक्षणे दिसतात.

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाबाची लक्षणे: लवकर ओळख सुरक्षिततेची गुरुकिल्ली

काही वेळा PIH ला कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत, म्हणून नियमित तपासणी अत्यावश्यक आहे. काही सामान्य लक्षणे खालीलप्रमाणे आहेत:

• डोकेदुखी: सतत चालू राहणारी आणि तीव्र डोकेदुखी.
• दृष्टीतील बदल: डोळ्यांसमोर अंधुक दिसणे, तेजस्वी प्रकाशाची असहनियता, डोळ्यांपुढे अंधारी येणे.
• वरच्या ओटीपोटात वेदना: विशेषतः उजव्या बाजूला, ज्यामुळे यकृतावर ताण येत असेल असे वाटते.
• मळमळ आणि उलट्या: गर्भारपणाच्या सामान्य मळमळीपेक्षा वेगळी आणि तीव्र.
• हात-पाय यांची सूज (Edema): अचानक हात, पाय, चेहरा यांना सूज येणे. (टीप: पायाची हलकीफुलकी सूज गर्भारपणात सामान्य आहे, पण अचानक आणि जोरदार सूज असामान्य आहे.)
• वजनात अचानक वाढ: थोड्या काळात खूप जास्त वजन वाढणे.
• लघवीत प्रमाण कमी होणे.

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाबाचे धोके: कोणाला याचा धोका जास्त?

काही स्त्रियांमध्ये PIH चा धोका जास्त असतो.

• पहिले गर्भारपण: पहिल्या गर्भधारणेतील स्त्रियांमध्ये हा धोका जास्त असतो.
• वय: ३५ वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या स्त्रिया किंवा अतिशय तरुण मुली.
• कुटुंबातील इतिहास: जर कुटुंबात PIH चा इतिहास असेल.
• आधीचे गर्भारपण: मागच्या गर्भारपणात PIH झाले असल्यास.
• आधीचे आजार: गर्भधारणेपूर्वी उच्च रक्तदाब, मधुमेह, मूत्रपिंडाचे आजार, ल्युपस (Lupus) सारखे ऑटोइम्यून आजार असल्यास.
• एकाधिक गर्भ: जुळी मुले किंवा त्यापेक्षा जास्त मुले असल्यास.
• मोटापा: बॉडी मास इंडेक्स (BMI) जास्त असल्यास.

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाबाचे निदान आणि उपचार

निदान:

• रक्तदाब मोजणे: प्रत्येक प्रसूतिपूर्व तपासणीत रक्तदाब मोजला जातो.
• लघवीची चाचणी: पेशाघात (प्रोटीन) आहे का ते तपासले जाते.
• रक्त चाचण्या: रक्तातील प्लेटलेट, यकृताची एंजाइम, मूत्रपिंडाचे कार्य इत्यादी तपासले जातात.
• अल्ट्रासाऊंड आणि डॉपलर: बाळाची वाढ, पाणी आणि नाळेतून रक्तप्रवाह याचे मूल्यमापन केले जाते.

उपचार:
उपचार हे PIH च्या तीव्रतेवर आणि गर्भधारणेच्या टप्प्यावर अवलंबून असतात.

१. निरीक्षण आणि देखरेख (Monitoring): सौम्य प्रकरणांमध्ये, डॉक्टर आई आणि बाळ यांचे काळजीपूर्वक निरीक्षण करतात. यामध्ये अनेकदा रक्तदाब तपासणे, लघवीच्या चाचण्या आणि बाळाच्या हालचालींवर लक्ष ठेवणे यांचा समावेश होतो.

२. औषधे (Medications):

• रक्तदाब कमी करणारी औषधे: लबेटालॉल, निफेडिपिन सारखी सुरक्षित औषधे दिली जातात.
• खडक विरघळणारी औषधे: गंभीर प्री-एक्लंप्सियामध्ये, गरगऱ्या टाळण्यासाठी मॅग्नेशियम सल्फेट दिले जाते.

३. गर्भधारणा संपवणे (Delivery): PIH चे एकमेव निश्चित उपचार म्हणजे बाळाचे जन्म. जर गर्भधारणा पुरेशा प्रमाणात पूर्ण झालेली असेल (सहसा ३७ आठवड्यानंतर) किंवा आई किंवा बाळाचे आरोग्य धोक्यात असेल, तर डॉक्टर प्रसूती करण्याचा निर्णय घेतील. यासाठी नैसर्गिक प्रसूती किंवा शस्त्रक्रिया केली जाऊ शकते.

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब टाळण्यासाठी उपाय

पूर्णपणे रोखथाम शक्य नसला, तरी काही उपायांनी धोका कमी करता येतो.

• प्रसूतिपूर्व तपासणी: नियमितपणे डॉक्टरकडे जा आणि सर्व तपासण्या करा.
• संतुलित आहार: प्रथिने, कॅल्शियम, पोटॅशियम युक्त आहार घ्या. मीठ कमी वापरा, पण पूर्णपणे बंद करू नका.
• नियमित व्यायाम: डॉक्टरांच्या सल्ल्याने हलके-फुलके व्यायाम करा.
• वजन नियंत्रण: गर्भधारणेदरम्यान होणारी वजनवाढ नियंत्रित ठेवा.
• पुरेशी विसावा: डाव्या बाजूला झोपल्याने गर्भाशयावरील रक्तवाहिन्यांवरील दबाव कमी होतो.
• तणाव टाळा: ध्यान, योग आणि पुरेशी झोप यामुळे मदत होते.

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाबाचे दीर्घकालीन परिणाम

प्री-एक्लंप्सियाचा अनुभव आलेल्या स्त्रियांमध्ये भविष्यात हृदयरोग आणि उच्च रक्तदाबाचा धोका वाढलेला असतो. म्हणून, गर्भधारणा संपल्यानंतर देखील हृदयाचे आरोग्य तपासत रहाणे आवश्यक आहे.

जागरूकता आणि काळजी हेच उत्तम उपचार

गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब ही एक गंभीर परिस्थिती आहे, पण लवकर ओळख आणि योग्य वैद्यकीय देखरेखीने बहुतेक स्त्रिया सुरक्षित प्रसूती करू शकतात आणि निरोगी बाळांना जन्म देऊ शकतात. आपल्या शरीराकडे लक्ष द्या. कोणतीही असामान्य लक्षणे जाणवल्यास लगेच आपल्या डॉक्टराशी संपर्क साधा. गर्भारपण हा आनंदाचा काळ असावा, आणि योग्य माहिती आणि काळजीने तो सुरक्षित आणि आनंददायी बनवणे शक्य आहे.

(FAQs)

१. प्रश्न: गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब आणि प्री-एक्लंप्सिया यात काय फरक आहे?
उत्तर: गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब (जेस्टेशनल हायपरटेंशन) मध्ये फक्त रक्तदाब वाढलेला असतो. प्री-एक्लंप्सिया ही एक गंभीर अवस्था आहे ज्यामध्ये उच्च रक्तदाबासोबत लघवीत प्रोटीन जाणे (पेशाघात) आणि इतर अवयवांवर परिणाम होतो. सर्व प्री-एक्लंप्सिया रुग्णांमध्ये उच्च रक्तदाब असतो, पण सर्व उच्च रक्तदाबाच्या रुग्णांमध्ये प्री-एक्लंप्सिया असत नाही.

२. प्रश्न: गर्भधारणेदरम्यान मी रक्तदाब कमी करण्यासाठी कोणते आहार घेऊ शकते?
उत्तर: संतुलित आहार महत्त्वाचा आहे. केळी, सफरचंद, द्राक्षे, पालक, स्किम्ड दूद योग्य आहेत. प्रथिनेयुक्त आहार (दाल, अंडी, पनीर) घ्या. प्रक्रिया केलेले आणि डबं अन्न टाळा. कॅल्शियम पुरवठा (दूध, दही) महत्त्वाचा आहे. डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय मीठ पूर्णपणे बंद करू नका.

३. प्रश्न: गर्भधारणेतील उच्च रक्तदाब बाळावर कसा परिणाम करू शकतो?
उत्तर: उच्च रक्तदाबामुळे नाळेतून बाळापर्यंत पोहोचणारा रक्तप्रवाह कमी होऊ शकतो, ज्यामुळे बाळाची वाढ मंद होऊ शकते (Intrauterine Growth Restriction – IUGR). तसेच, अपरिपक्व प्रसूती (premature delivery) होण्याचा धोका वाढतो. गंभीर प्रकरणांमध्ये, त्याचा प्राणघातक परिणाम देखील होऊ शकतो, म्हणून नियमित तपासणी आवश्यक आहे.

४. प्रश्न: गर्भधारणा संपल्यानंतर हा उच्च रक्तदाब बरा होतो का?
उत्तर: बहुतेक प्रकरणांमध्ये, जेस्टेशनल हायपरटेंशन आणि प्री-एक्लंप्सिया यामुळे झालेला रक्तदाब प्रसूतीनंतर काही आठवड्यात सामान्य होतो. तथापि, काही स्त्रियांमध्ये तो टिकून राहू शकतो, ज्याला क्रोनिक हायपरटेंशन म्हणतात. प्रसूतीनंतरही रक्तदाबाचे निरीक्षण करणे महत्त्वाचे आहे.

५. प्रश्न: मला एका गर्भारपणात PIH झालं होतं. पुढच्या गर्भारपणात तो पुन्हा होईल का?
उत्तर: होय, मागच्या गर्भारपणात PIH झाल्यास, पुढच्या गर्भारपणात त्याची पुनरावृत्ती होण्याचा धोका जास्त असतो. म्हणून, पुढच्या गर्भारपणात आपण अधिक सावधगिरी बाळगली पाहिजे. लवकर आणि वारंवार प्रसूतिपूर्व तपासण्या करून यावर नियंत्रण मिळवता येते. डॉक्टर कमी डोसचे एस्पिरिन सुरू करण्याचा सल्ला देऊ शकतात, ज्यामुळे धोका कमी होतो.