समुद्रातील सुपरहिरो ‘सीवीड’: हरितद्रव्यास नियंत्रित करण्यासाठी समुद्री वनस्पतींची ७ अदभुत क्षमता

सीवीड (समुद्री वनस्पती) ही केवळ खाण्याची गोष्ट नाही तर एक शक्तिशाली हवामान हिरो आहे. जाणून घ्या कार्बन डायॉक्साइड शोषण, समुद्रामधील आम्लता कमी करणे, जैवविविधता वाढवणे अशी तिची ७ पर्यावरणीय सुपरपॉवर्स. #Seaweed #ClimateHero #BlueCarbon

सीवीड: समुद्रातील हिरवळ जी हवामान बदलाविरुद्धचे सर्वात शक्तिशाली शस्त्र ठरू शकते!

नमस्कार मित्रांनो, जेव्हा हवामान बदल आणि ग्लोबल वॉर्मिंगबद्दल बोलतो, तेव्हा आपले लक्ष जंगले लावणे, वृक्षारोपण करणे, सौर ऊर्जा वापरणे याकडे जाते. पण आपल्यापुढेच, समुद्राच्या खोल्यात, एक अशक्तशी दिसणारी पण प्रचंड शक्तिशाली हवामान योद्धा लपलेली आहे. तिचे नाव आहे सीवीड (Seaweed) किंवा समुद्री वनस्पती. केल्प, नोरी, सारगासो, वाकेम ही सगळी सीवीडचीच प्रकार आहेत. ही केवळ सुशीमध्ये वापरली जाणारी एक घटक नसून, ती पृथ्वीचे तापमान स्थिर ठेवण्यासाठीची निसर्गाची एक योजना आहे. आज या लेखात, आपण या ‘क्लायमेट हिरो’ ची ७ गमावण्यासारख्या अद्भुत क्षमता (सुपरपॉवर्स) जाणून घेणार आहोत, जी तिला हवामान संकटावर मात करण्यासाठी इतरांपेक्षा वेगळी बनवतात.

सुपरपॉवर १: कार्बन डायऑक्साइडचा सुपर स्पंज (Carbon Sequestration Champion)

ही सीवीडची सर्वात मोठी शक्ती आहे. जमिनीवरील झाडांप्रमाणेच, सीवीड देखील प्रकाशसंश्लेषण (Photosynthesis) द्वारे कार्बन डायऑक्साइड (CO2) शोषून घेते आणि ऑक्सिजन सोडते. पण येथे वेगळेपण आहे:

• वेगवान वाढ: सीवीड ही पृथ्वीवरील सर्वात वेगाने वाढणारी वनस्पती आहे. काही प्रकार दररोज ३०-६० सेंटीमीटर पर्यंत वाढू शकतात. याचा अर्थ असा की ती इतर वनस्पतींपेक्षा खूपच जलद कार्बन शोषू शकते.
• “ब्लू कार्बन” सिंक: जेव्हा सीवीड मरते, तेव्हा तिचा काही भाग समुद्रतळी बुडतो. तिथे तो कोणताही विघटन न होता शेकडो किंवा हजारो वर्षे पडून राहू शकतो. यामुळे कार्बन वातावरणात परत जात नाही. यालाच “ब्लू कार्बन” म्हणतात. केल्प फॉरेस्ट (समुद्रातील जंगले) हे जमिनीवरील जंगलांपेक्षा ५० पट जास्त कार्बन प्रति एकरामध्ये साठवू शकतात (संशोधनानुसार).

सुपरपॉवर २: समुद्राची आम्लता कमी करणे (Ocean Acidification Reducer)

वातावरणातील CO2 वाढल्यामुळे, तो समुद्रात मिसळतो आणि त्याचे रासायनिक संतुलन बिघडते, ज्यामुळे समुद्राची आम्लता (Ocean Acidification) वाढते. यामुळे प्रवाळी (कोरल), कवचे असलेले जीव (शेलफिश) आणि इतर समुद्री जीवसंपत्तीवर घातक परिणाम होतात. सीवीड हे याचे नैसर्गिक उपाय आहे. कारण प्रकाशसंश्लेषणादरम्यान, ती पाण्यातील CO2 शोषून घेते, ज्यामुळे पाण्याची pH पातळी स्थिर राहण्यास मदत होते आणि आम्लता कमी होते. म्हणजेच, सीवीड समुद्राचे ‘अँटासिड’ काम करते.

सुपरपॉवर ३: ऑक्सिजनचे कारखाने (Oxygen Powerhouse)

जगातील ५०-८५% ऑक्सिजन समुद्रातील वनस्पतींकडून येतो असे मानले जाते, त्यातील एक मोठा वाटा सीवीड आणि फायटोप्लांकटन यांचा आहे. केल्प फॉरेस्ट हे प्रचंड प्रमाणात ऑक्सिजन निर्माण करतात. म्हणूनच त्यांना “समुद्रातील अमेझॉन” असेही म्हणतात. आपण जो श्वास घेतो, त्याचा एक महत्त्वाचा भाग या समुद्री हिरवळीमुळेच शक्य होतो.

सुपरपॉवर ४: जैवविविधतेचे अधिवास निर्माण करणे (Biodiversity Hotspot Creator)

सीवीड केवळ स्वतः वाढत नाही तर ती संपूर्ण समुद्री परिसंस्थेचा पाया बनते. त्यांच्या लांब, पट्ट्यासारख्या संरचनांमुळे ती मासे, केकडे, इतर असंख्य लहान जीवांसाठी अधिवास (Habitat), लपण्याची जागा आणि अन्नाचा स्रोत निर्माण करते. सीवीड फार्म्स चारोबर मासेमारी देखील वाढते. ते समुद्री परिसंस्थेचे पुनरुज्जीवन करू शकतात.

सुपरपॉवर ५: पाणी शुद्ध करणे (Water Purifier)

सीवीडमध्ये समुद्रातील पोषकद्रव्ये (नायट्रेट, फॉस्फेट) आणि महत्त्वाचे म्हणजे जड धातू शोषून घेण्याची क्षमता असते. ही पोषकद्रव्ये शेतीतील खतांमधून समुद्रात मिसळली तर ती हानिकारक अल्गाल ब्लूम्स (Algal Blooms) निर्माण करतात, ज्यामुळे ‘डेड झोन’ तयार होतात. सीवीड या पोषकद्रव्यांवर वाढते आणि त्यांना “शोषून” पाणी स्वच्छ करते. याला “बायोरेमेडिएशन” म्हणतात.

सुपरपॉवर ६: पशुधनातून मिथेन उत्सर्जन कमी करणे (Livestock Methane Buster)

ही एक आश्चर्यकारक गोष्ट आहे. गुरेढोरे आणि मेंढ्या यांच्या पचनसंस्थेतून बाहेर पडणारे मिथेन हे CO2 पेक्षाही शक्तिशाली हरितगृह वायू आहे. संशोधनात असे दिसून आले आहे की, गुरांना त्यांच्या खाद्यात काही विशिष्ट प्रकारची सीवीड (जसे की Asparagopsis taxiformis) थोड्याच प्रमाणात मिसळल्यास, त्यांच्या आतड्यांतील जीवाणूंची कार्यपद्धती बदलते आणि मिथेन उत्सर्जन ८०% पर्यंत कमी होऊ शकते! म्हणजेच, सीवीड हे शेती-पशुधन क्षेत्रातील हरितगृह वायूंचे एक मोठे नैसर्गिक निराकरण ठरू शकते.

सुपरपॉवर ७: शाश्वत उत्पादनांचा स्रोत (Source of Sustainable Products)

सीवीड हा केवळ पर्यावरणासाठीच नाही तर अर्थव्यवस्थेसाठीही एक शाश्वत स्रोत आहे.

• बायोप्लास्टिक: पेट्रोलियम-आधारित प्लास्टिकची जागा सीवीडपासून बनविलेले जैवविघटनशील प्लास्टिक घेऊ शकतात.
• बायोफ्यूल: सीवीडचे इथेनॉल आणि इतर बायोफ्यूलमध्ये रूपांतर करता येऊ शकते.
• खत: सीवीड खत म्हणून वापरता येते, जे रासायनिक खतांवरील अवलंबित्व कमी करते.
• अन्न आणि कॉस्मेटिक्स: हा तिचा सुप्रसिद्ध वापर आहे. ती पोषकद्रव्यांनी भरलेली आहे.

सीवीड फार्मिंग: भविष्यातील हिरवी क्रांती

जमीन मर्यादित आहे, पण समुद्र विस्तीर्ण आहे. सीवीड फार्मिंग हे या सर्व फायद्यांचे प्रमुख साधन बनत आहे.

• मोफत नैसर्गिक संसाधने: त्यासाठी जमीन, ताजे पाणी, खत किंवा कीटकनाशके लागत नाहीत. फक्त समुद्र आणि सूर्यप्रकाश पुरेसा आहे.
• समुदायाला आधार: किनारपट्टीवरील समुदायांना रोजगार निर्माण होऊ शकतो.
• स्केल करण्यायोग्य: मोठ्या प्रमाणावर सीवीड वाढवून, कार्बन कॅप्चर आणि इतर फायदे वाढवता येतात.

सामान्य माणसाने काय करू शकतो?

• सीवीड-आधारित उत्पादने वापरा: जेवणात सीवीडचा समावेश करा. सीवीड-आधारित खत, कॉस्मेटिक्स, पॅकेजिंग उत्पादने शोधा आणि त्यांना प्राधान्य द्या.
• जागरुकता पसरवा: सीवीडच्या पर्यावरणीय फायद्यांबद्दल इतरांना सांगा.
• शाश्वत समुद्री उत्पादनांचा आधार द्या: अशा संस्थांना आणि संशोधनाला पाठिंबा द्या जे सीवीड फार्मिंगवर काम करतात.

सीवीडशी संबंधित आव्हाने

प्रत्येक गोष्टीसारखे, येथेही काही आव्हाने आहेत. चुकीच्या जागी परकीय प्रजाती लावल्यास त्या आक्रमक होऊ शकतात. फार्मिंगच्या पद्धती पर्यावरणाशी सुसंगत असल्या पाहिजेत. मोठ्या प्रमाणात उत्पादन आणि प्रक्रिया करण्यासाठी यंत्रसामग्री विकसित करणे गरजेचे आहे.

समुद्राकडून मिळणारा निसर्गाचा उपहार

सीवीड ही पृथ्वीवरील एक अतिशय सोपी, प्राचीन आणि अद्भुत वनस्पती आहे. ती आपल्याला हवामान संकटाविरुद्ध लढण्यासाठी एक शस्त्र, शस्त्रागार आणि तंत्रज्ञान एकाच वेळी देते. ती कार्बन काढून टाकते, समुद्र निरोगी ठेवते, ऑक्सिजन देते, जैवविविधता टिकवते, मिथेन कमी करते आणि शाश्वत अर्थव्यवस्थेचा पाया घालते. जमिनीवरील उपायांबरोबरच, “ब्लू कार्बन” उपायांकडे लक्ष देण्याची आता गरज आहे. सीवीड हा तो निसर्गदत्त नायक आहे जो आपल्या समुद्रांना आणि त्यामुळेच आपल्या ग्रहाला वाचवू शकतो. तर चला, या समुद्री हिरोची दखल घेऊ, तिचे संरक्षण करू आणि तिच्या शक्तीचा शहाणपणाने उपयोग करू. भविष्यातील हिरवी क्रांती फक्त जमिनीवरच नाही तर समुद्रातही घडणार आहे.

(FAQs)

१. सीवीड खाणे खरोखरच फायद्याचे आहे का? आरोग्यासाठी काय फायदे आहेत?
अतिशय फायद्याचे! सीवीड हे पोषकद्रव्यांचे पॉवरहाऊस आहे. त्यात आयोडीन, कॅल्शियम, लोह, मॅग्नेशियम, ओमेगा-३ आणि व्हिटॅमिन्स (ए, सी, ई, के, बी-१२) भरपूर प्रमाणात असतात. ते थायरॉईड ग्रंथीचे कार्य नियमित करते, हाडे मजबूत करते, लाल रक्तपेशी वाढवते आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवते. पण आयोडीनचे प्रमाण जास्त असल्याने मर्यादित प्रमाणात सेवन करावे.

२. सीवीड फार्मिंग म्हणजे नक्की काय? ते कसे केले जाते?
हे अगदी सोपे आहे. समुद्रात दोरी किंवा जाळी लावून त्यावर सीवीडचे बीज (स्पोर्स) लावले जातात. काही आठवड्यात ती वाढू लागते. त्यानंतर काळजीपूर्वक ती कापून काढली जाते. ही प्रक्रिया जमिनीवरील शेतीपेक्षा खूपच कमी खर्चिक आणि सोपी असते. हे मत्स्योद्योगाशी एकत्रित (इंटिग्रेटेड) केले जाऊ शकते.

३. काय सीवीड फार्मिंगमुळे समुद्राचे नैसर्गिक संतुलन बिघडू शकते?
शक्य आहे, जर चुकीची पद्धत वापरली तर. म्हणूनच शाश्वत सीवीड फार्मिंगच्या सरावाचे पालन करणे आवश्यक आहे. यात मूळ प्रजातींचा वापर, फार्म्स योग्य अंतरावर ठेवणे, फार्मची निगराणी करणे इत्यादी गोष्टींचा समावेश होतो. योग्यरित्या केल्यास, सीवीड फार्मिंग समुद्री परिसंस्थेचे पुनरुज्जीवनच करू शकते.

४. भारतात सीवीड फार्मिंग होते का? कोणत्या भागात?
होय, भारतात सीवीड फार्मिंग होते, विशेषतः तामिळनाडू, गुजरात आणि आंध्र प्रदेश या राज्यांच्या किनारपट्टीवर. मंडपम, पाम्बन, ओखा, कच्छचे आखात या भागात हे प्रामुख्याने केले जाते. सीएमएफआरआय (सेंट्रल मरीन फिशरीज रिसर्च इन्स्टिट्यूट) सारख्या संस्था यावर संशोधन करतात. भारताच्या लांब समुद्रकिनाऱ्यामुळे येथे मोठी संधी आहे.

५. मी माझ्या दैनंदिन आयुष्यात सीवीडचा कसा वापर करू शकतो?

• आहारात: सुशी, सलाड, सूप, चिप्स किंवा पावडर म्हणून सीवीड वापरा.
• बागकामात: सीवीड खत (लिक्विड किंवा पावडर) वापरून आपल्या झाडांना नैसर्गिक पोषक द्या.
• खरेदीत: सीवीड-आधारित बायोप्लास्टिक पॅकेजिंग असलेली उत्पादने निवडा.
• समर्थन: सीवीड फार्मिंगचे समर्थन करणाऱ्या स्थानिक किंवा जागतिक संस्थांना दान करा किंवा त्यांच्या मोहिमेत सहभागी व्हा.