वैज्ञानिकांनी उघड केले की पृथ्वीचा आतला भाग दोन गोलार्धांत वेगवेगळ्या गतीने थंडावतोय. महासागराखाली उष्णता जलद निघते, खंडाखाली मंद.

पृथ्वीचा आतला भाग असमान गतीने थंडावतोय — विज्ञान, भूगर्भशास्त्र आणि भविष्यातील परिणाम

विज्ञान जगतातील अनेक शोध पृथ्वीच्या स्वरूपाविषयी आमचे आकलन पूर्णपणे बदलतात. अलीकडेच वैज्ञानिकांनी केलेला एक महत्त्वाचा निष्कर्ष संपूर्ण भूगर्भशास्त्राला नव्याने प्रश्न विचारायला लावतो. निष्कर्ष असा की—

पृथ्वीचा आतला भाग (Interior) दोन्ही गोलार्धांत समान दराने थंड होत नाही.

याचा अर्थ असा की पृथ्वीचे “थर्मल इंजिन” — म्हणजे मॅन्टल, क्रस्ट, आणि कोर या सर्व भागांचे तापमान कमी होणे — संपूर्ण ग्रहावर एकसारखे होत नाही.

महासागर असलेल्या बाजूला (Pacific Hemisphere) पृथ्वी वेगाने थंड होते, तर खंडप्रधान बाजू (Africa–Eurasia Hemisphere) अधिक हळू थंड होते.

हा शोध Nature Geoscience आणि इतर peer-reviewed जर्नल्समध्ये नमूद करण्यात आला आहे.
USGS, NASA Earth Observatory आणि University of Maryland सारख्या संस्थांच्या संशोधनांनी याला पाठिंबा दिला आहे.

या लेखात आपण पाहणार आहोत—
• पृथ्वी वेगवेगळ्या भागांत का वेगवेगळ्या गतीने थंड होते?
• यामागची भूगर्भशास्त्रीय कारणे कोणती?
• प्लेट टेकटॉनिक्स, ज्वालामुखी क्रिया आणि ग्रहाच्या उत्क्रांतीवर त्याचा काय परिणाम होतो?
• विद्यार्थी, संशोधक आणि विज्ञान रसिकांसाठी यातून कोणती महत्त्वाची शिकवण मिळते?

भाग 2: पृथ्वीच्या अंतर्गत संरचनेचे सोपे पण वैज्ञानिक स्पष्टीकरण

पृथ्वीचे मुख्य चार स्तर —

1. Crust (भूपृष्ठ)
2. Mantle (मॅन्टल)
3. Outer Core
4. Inner Core

यापैकी उष्णता बाहेर पडण्याचा सर्वात महत्त्वाचा मार्ग म्हणजे मॅन्टलमधील उष्णता क्रस्टमार्फत अवकाशात जाणे.

Crust – पृथ्वीच्या समस्येची सुरुवात इथेच

भूपृष्ठाचे दोन प्रकार:
• Oceanic Crust (महासागरीय क्रस्ट) – जाडीत 5–10 km, घनता जास्त
• Continental Crust (खंडीय क्रस्ट) – जाडीत 30–70 km, घनता कमी

याच जाडीमुळे पुढील फरक तयार होतो:
➡ महासागराखालील क्रस्ट पातळ असल्याने उष्णता पटकन बाहेर पडते.
➡ खंडाखालील क्रस्ट जाड असल्याने उष्णता हळू बाहेर येते.

याचा परिणाम?
महासागरीय गोलार्ध वेगाने थंड
आणि खंडप्रधान गोलार्ध हळू थंड.

उष्णतावर्तन (Heat Flow) म्हणजे काय?

भूविज्ञानात Heat Flow म्हणजे एकक क्षेत्रातून बाहेर पडणारी उष्णता.
USGS नुसार:

फरक जवळजवळ दुप्पट आहे!

हा फरक लाखो वर्षे एकत्रित झाल्यावर, पृथ्वीच्या आतल्या थरांमध्येही तापमानातील असमानता निर्माण करतो.