‘रेज बेट’ म्हणजे काय? तुमचा राग वाढवून तुमच्यापासून पैसे कसे कमवले जातात?

ऑक्सफर्ड इंग्रजी शब्दकोशाने २०२५ चा शब्द म्हणून ‘रेज बेट’ निवडला आहे. सोशल मीडियावर कोण जाणूनबुजून राग आणि वाद निर्माण करतं? या संकल्पनेचा इतिहास, मानसशास्त्र, फायदे आणि तुमचे रक्षण कसे करावे याबद्दल संपूर्ण माहिती.

रेज बेट: २०२५ च्या ऑक्सफर्ड शब्द वर्ष म्हणून निवड झालेल्या या संकल्पनेचा सामाजिक मीडियाच्या रागावर खेळणारा धोका

ऑक्सफर्ड इंग्रजी शब्दकोशाने दरवर्षी एक अशा शब्दाला ‘वर्षातील शब्द’ (Word of the Year) म्हणून निवडतो जो त्या वर्षभरातील सामाजिक वृत्ती, चर्चा आणि मनःस्थिती प्रतिबिंबित करतो. २०२५ सालासाठी हा मान त्याने “रेज बेट” या शब्दाला दिला आहे. हा केवळ एक नवीन शब्द नसून, तो आपल्या डिजिटल जीवनाचा एक अतिशय चिंताजनक आणि सर्वव्यापी पैलू आहे. सोप्या भाषेत सांगायचे झाले तर, रेज बेट म्हणजे अशी माहिती, व्हिडिओ किंवा पोस्ट जी जाणूनबुजून आणि हेतुपुरस्सर वाचक/प्रेक्षकांचा राग, आक्रोश किंवा नैतिक उद्वेग जागवण्यासाठी तयार केलेली असते. त्यामागील उद्देश असतो तो – त्या रागामुळे मिळणारे लाइक्स, शेअर्स, कमेंट्स आणि शेवटी, त्या एंगेजमेंटमधून मिळणारे पैसे.

जर तुम्हाला असे वाटत असेल की, “ही नवीनच काय आहे? टीव्ही वर तर नेहमीच वाद निर्माण करणारे कार्यक्रम असतात”, तर तुमचे अगदी बरोबर आहे. पण सोशल मीडिया आणि त्याच्या अल्गोरिदमने या ‘व्यवसायात’ क्रांती घडवून आणली आहे. आज रेज बेट हे एक सुयोजित, डेटा-आधारित आणि अत्यंत यशस्वी व्यवसाय मॉडेल बनले आहे, ज्याचे दुष्परिणाम सामाजिक सौहार्द, तर्कशुद्ध चर्चा आणि व्यक्तिगत मानसिक आरोग्यावर होत आहेत. हा लेख तुम्हाला या संकल्पनेच्या सर्व बाजूंनी परिचित करून देईल.

रेज बेटची व्याख्या: रागाचा ‘चारा’

• रेज (Rage): राग, आक्रोश, तीव्र संताप.
• बेट (Bait): चारा, प्रलोभन.

म्हणजेच, रागाचा चारा. एक अशी सामग्री जी तुम्हाला इतकी नाराज, अस्वस्थ किंवा आक्रमक करते की, तुम्ही तिच्यावर प्रतिक्रिया देणे (रिऍक्ट करणे) अपरिहार्य वाटते. ही प्रतिक्रिया म्हणजे त्या पोस्टवर कमेंट करणे, ते शेअर करणे, लाईक/डिसलाईक करणे, किंवा तिच्यावर दुसरी पोस्ट करणे.

क्लिकबेट आणि रेज बेटमधला फरक

बरेच लोक या दोन संकल्पना गोंधळात टाकतात.

• क्लिकबेट: याचा उद्देश तुमची उत्सुकता जागवणे आहे. “तुम्हाला विश्वास बसणार नाही या माणसाने काय केले!” किंवा “या व्हिडिओच्या शेवटी काय आहे?” असे शीर्षक. उद्देश असतो तुम्हाला त्या लिंकवर क्लिक करायला प्रवृत्त करणे.
• रेज बेट: याचा उद्देश तुमचा राग जागवणे आहे. “या नवीन कायद्यामुळे सगळे गरीब नष्ट होणार!” किंवा “ही सेलिब्रिटी अमुक समुदायाविरुद्ध बोलली.” असे शीर्षक. येथे क्लिक करणे हे प्राथमिक उद्देश नसून, तुमची भावनिक, प्रतिक्रियाशील प्रतिक्रिया मिळवणे हे उद्देश असतात. क्लिकबेटने तुमची वेळ फक्त वाया घालवली, तर रेज बेटने तुमची भावना आणि ऊर्जा वाया घालवली.

रेज बेट काम कसे करते? मानसशास्त्र आणि अल्गोरिदमची सांगड

१. भावनिक हस्तक्षेप: मानसशास्त्र सांगते की, नकारात्मक भावना (विशेषतः राग आणि भीती) ह्या सकारात्मक भावनांपेक्षा अधिक शक्तिशाली आणि त्वरित प्रतिक्रिया निर्माण करतात. रागामुळे आपण तर्कहीन होतो आणि वेगाने कृती करतो – जसे की एक आगीची टिप्पणी लिहिणे.

२. अल्गोरिदमची भूमिका: फेसबुक, ट्विटर (X), यूट्यूब, इन्स्टाग्राम यांचे अल्गोरिदम एका गोष्टीच शोधात असतात: एंगेजमेंट (लाईक, शेअर, कमेंट, वेळ). त्यांना फरक पडत नाही की ते एंगेजमेंट सकारात्मक आहे की नकारात्मक. एक पोस्ट ज्यामुळे १००० लोकांनी आनंदी कमेंट्स केले त्यापेक्षा ज्यामुळे ५००० लोकांनी भांडण केले ती पोस्ट अल्गोरिदमसाठी अधिक यशस्वी आहे. कारण त्यात अधिक ‘एंगेजमेंट’ आहे. म्हणूनच, रेज बेट कंटेंटला अल्गोरिदम स्वयंचलितपणे जास्त लोकांपर्यंत पोहोचवतात – त्याला ‘वायरल’ होण्यास मदत करतात.

३. ‘आउट्रेज इकॉनॉमी’ ची निर्मिती: रेज बेट एक पूर्ण उद्योग बनला आहे. न्यूज वेबसाइट्स, यूट्यूब चॅनेल्स, ट्विटर पेजेस आणि इन्स्टाग्राम इन्फ्लुएन्सर्स यांना माहीत आहे की, रागाने भरलेली सामग्री मोठ्या प्रमाणात ट्रॅफिक आणि पैसा आणू शकते. जास्तीत जास्ट व्ह्यूज = जास्तीत जास्त जाहिरातीचे उत्पन्न.

रेज बेटची ओळख कशी करावी? सामान्य तंत्रे आणि उदाहरणे

जाणूनबुजून तयार केलेली रेज बेट सामग्री खालील तंत्रे वापरते:

1. अतिरेकी सामान्यीकरण: “सर्व पुरुष…” , “प्रत्येक महिला…” , “हा संपूर्ण तरुण पिढीचा…”
2. सत्याचे संदर्भविरहित तुकडे: एका मोठ्या बातमीतील फक्त सर्वात भडकल्या जाणारा भाग पसरवणे. संदर्भ काढून टाकणे.
3. नैतिक श्रेष्ठता: “जर तुम्हाला हे मान्य नसेल, तर तुम्ही चांगले माणूस नाही.” अशा प्रकारे लोकांना दोषी ठरवणे.
4. खोटे द्वंद्व निर्माण करणे: दोन गटांमध्ये अस्तित्वात नसलेला किंवा फुगवून सांगितलेला संघर्ष निर्माण करणे. (उदा., “शहरी vs ग्रामीण”, “जुने vs नवे”).
5. आश्चर्यजनक किंवा खोटी माहिती: पुराव्याशिवायचे आरोप किंवा सिद्ध झालेली खोटी माहिती (misinformation) पसरवणे.
6. भडक शीर्षके आणि थंबनेल: “अमुकाने अतिशय वाईट गोष्ट केली!”, “हा नवीन नियम संपूर्ण देशाचा नाश करेल!” असे CAPITAL LETTERS मध्ये शीर्षक.

उदाहरणे:

• राजकीय: “सत्ताधारी पक्षाने जाणूनबुजून गरिबांविरुद्ध हा निर्णय घेतला!”
• सामाजिक: “आजच्या तरुणांना कठीण परिस्थिती सहन करता येत नाही, ते फक्त फोनवरच राहतात!”
• सांस्कृतिक: “हा नवीन वेब सिरीज आपल्या संस्कृतीचा अपमान करते!”
• आर्थिक: “या एका कंपनीच्या मालकाने गरीब कर्मचाऱ्यांना लूटले!”

रेज बेटचे दुष्परिणाम: व्यक्ती आणि समाजावर

• व्यक्तिगत स्तरावर:
  • मानसिक आरोग्य: सततचा राग, चिंता आणि नकारात्मकता. तणाव वाढतो.
  • विचारशक्ती कमी होणे: रागामुळे तर्कशक्ती आणि समतोलपणा नष्ट होतो. व्यक्ती पूर्वग्रहग्रस्त होते.
  • वेळेचा वाया जाणे: उत्पादक कामाऐवजी ऑनलाइन वादांमध्ये ऊर्जा खर्च होते.
• सामाजिक स्तरावर:
  • ध्रुवीकरण: समाज दोन टोकाच्या, एकमेकांविरुद्ध उभ्या गटांत विभागला जातो. मध्यम मार्ग संपतो.
  • संवादाचा अभाव: चर्चेऐवजी फक्त आरोप-प्रत्यारोप होतात. समस्या सोडवण्याऐवजी ती वाढवली जाते.
  • विश्वासघात: माध्यमांवरील आणि संस्थांवरील विश्वास संपतो.
  • खरी समस्या दुर्लक्षित: रेज बेटमुळे निर्माण झालेल्या कृत्रिम समस्येवर लक्ष केंद्रित होऊन, खऱ्या समस्या (जसे की पर्यावरण, आरोग्य) दुर्लक्षित होतात.

रेज बेटला प्रतिकार कसा करावा? एक सजग प्रयोगकर्ता बनणे

तुम्ही रेज बेटचा बळी होऊ नये म्हणून हे उपाय अवलंबू शकता:

1. प्रतिक्रिया देण्यापूर्वी थांबा आणि विचारा: एखादी पोस्ट वाचल्यानंतर लगेच कमेंट करू नका. १० सेकंद थांबा. स्वतःला विचारा: “ही माहिती खरी आहे का? संदर्भ काय आहे? लेखक/निर्मात्याचा हेतू काय असू शकतो?”
2. स्त्रोत तपासा: माहिती कोणत्या वेबसाइटवर/चॅनेलवर आहे? ते विश्वसनीय आहे का? इतर विश्वसनीय स्त्रोतांनी तीच बातमी कशी दिली आहे?
3. भावनांपेक्षा तथ्यांवर लक्ष केंद्रित करा: पोस्ट तुम्हाला काय वाटवत आहे यापेक्षा, ती तुम्हाला काय सांगत आहे याकडे लक्ष द्या. भावनिक भाषा ही एक चेतावणीची खूण आहे.
4. अल्गोरिदम शिकवा: जर तुम्हाला रेज बेट सामग्री दिसली, तर तिला ‘लाईक’ किंवा ‘शेअर’ करू नका. त्याऐवजी, ‘Not Interested’ किंवा ‘Hide Post’ पर्याय निवडा. हे अल्गोरिदमला शिकवते की तुम्हाला अशी सामग्री आवडत नाही.
5. विधायक सामग्रीचे समर्थन करा: ज्या सामग्रीमध्ये खोल संशोधन, संतुलित मत आणि रचनात्मक चर्चा आहे, तिला लाईक, शेअर करा आणि त्याचे समर्थन करा. त्यामुळे अशा सामग्रीला प्रोत्साहन मिळेल.
6. डिजिटल डिटॉक्स: रोज काही तास सोशल मीडियापासून दूर रहा. वास्तविक जगातील लोकांशी संवाद साधा.

रागापेक्षा जागरूकता श्रेयस्कर

ऑक्सफर्डने ‘रेज बेट’ हा शब्द निवडून आपल्याला एक महत्त्वाची सामाजिक सूचना दिली आहे. ती अशी की, आपली सामूहिक भावनिक ऊर्जा ही आता एक व्यापारी चलन बनली आहे, ज्याची किंमत दररोज ठरवली जाते. याचा अर्थ असा नाही की आपण सामाजिक गैरव्यवहाराविरुद्ध राग व्यक्त करू नये किंवा आवाज उठवू नये. पण त्यापूर्वी, आपण ज्याविरुद्ध आवाज उठवतो आहोत तो खरोखरच आपला शत्रू आहे का? की तो फक्त एक भावनिक चारा आहे जो एखाद्या अज्ञात व्यक्तीच्या खिशात पैसे भरतो?

सजग रहा. विचार करा. प्रतिक्रिया देण्यापूर्वी श्वास घ्या. कारण डिजिटल युगातील सर्वात मोठे सामर्थ्य म्हणजे, एखाद्या गोष्टीकडे दुर्लक्ष करण्याची आणि आपले लक्ष आपल्या खऱ्या आयुष्याकडे वेधण्याची शक्ती. तुमचा राग तुमच्या बळाचे स्रोत आहे, तो कोणाच्याही विक्रीसाठी साधन बनू देऊ नका.

(FAQs)

१. रेज बेट आणि फेक न्यूज (खोट्या बातम्या) यात काय फरक आहे?
उत्तर: रेज बेट आणि फेक न्यूज एकमेकांशी जोडलेले असू शकतात, पण ते सारखे नाहीत.

• फेक न्यूज: याचा प्राथमिक उद्देश खोटी माहिती पसरवणे आहे. ती माहिती राजकीय, आर्थिक किंवा सामाजिक उद्देशासाठी पसरवली जाऊ शकते. ती भावना भडकवू शकते, पण तिचे मूळ उद्दिष्ट माहितीचे दूषितीकरण आहे.
• रेज बेट: याचा प्राथमिक उद्देश भावनिक प्रतिक्रिया (विशेषतः राग) मिळवणे आहे. हे सत्य, अर्धसत्य किंवा खोट्या माहितीद्वारे केले जाऊ शकते. रेज बेटचा हेतू एंगेजमेंट आणि वायरलिटी मिळवणे हा असतो, जरी माहिती अंशतः खरी असली तरीही. फेक न्यूज हे रेज बेटसाठी एक साधन आहे.

२. सामान्य नागरिकांना रेज बेटमध्ये काय हितसंबंध आहे? ते का भाग घेतात?
उत्तर: सामान्य वापरकर्ता जाणीवपूर्वक रेज बेटमध्ये भाग घेत नाहीत, ते त्याचे बळी बनतात. त्यांचे हितसंबंध नाहीत, पण अनेक मानसिक कारणे आहेत:

• नैतिक आक्रोशाची गरज: रेज बेट आपल्याला असे वाटवते की आपण काही चुकीच्या गोष्टीविरुद्ध आवाज उठवत आहोत, ज्यामुळे आपल्याला नैतिक अधिकार आणि समूहाचा भाग होण्याची भावना मिळते.
• सोपा उपाय: जटिल समस्यांचे सोपे, भावनिक उत्तर देणे सोपे वाटते. रेज बेट असेच सोपे ‘चांगले vs वाईट’ नैरेटिव्ह देतात.
• सामाजिक मान्यता: जेव्हा आपण एखाद्या रागाच्या लहरीशी सहमती दर्शवतो, तेव्हा आपल्या सोशल मीडिया गटात आपल्याला मान्यता मिळते. ‘लाईक्स’ आणि ‘शेअर्स’ हे आधुनिक युगातील सामाजिक मान्यतेचे चिन्ह बनले आहेत.

३. मी एक कंटेंट निर्माता आहे. रेज बेट न वापरता लोकप्रिय कसा व्हायचे?
उत्तर: होय, पूर्णपणे शक्य आहे. दीर्घकालीन यशासाठी रेज बेट ही चुकीची रणनीती आहे. याऐवजी हे प्रयत्न करा:

• मूल्य-आधारित सामग्री निर्माण करा: तुमच्या प्रेक्षकांना शिक्षण, मनोरंजन, प्रेरणा किंवा उपयुक्त माहिती द्या.
• खोली आणि संशोधनावर भर द्या: पृष्ठभागावरील भावनांऐवजी कोणत्याही विषयाच्या खोल विश्लेषणाचे कौतुक केले जाते.
• समुदाय निर्माण करा: केवळ एंगेजमेंट नव्हे तर, सकारात्मक आणि आदरयुक्त चर्चा होईल असे वातावरण निर्माण करा.
• पारदर्शकता राखा: तुमचे हेतू स्पष्ट करा. चुका झाल्यास कबूल करा.
• संतुलित दृष्टिकोन द्या: कोणत्याही विषयाचे सर्व बाजूंनी विश्लेषण करा. हे तुमच्यावर विश्वास निर्माण करते.
  अशा पद्धतीने तयार केलेली सामग्री जास्त काळ टिकते आणि प्रेक्षकांचा विश्वासू आधार तयार करते, जो केवळ वायरल होण्यापेक्षा अधिक मौल्यवान आहे.

४. मुलांना रेज बेटपासून कसे वाचवावे?
उत्तर: मुले आणि किशोरवयीन हे रेज बेटसाठी अतिशय संवेदनशील गट आहेत.

• माध्यम साक्षरता शिकवा: त्यांना समजावून सांगा की सोशल मीडिया कसे काम करते. त्यांना शीर्षक, स्त्रोत तपासणे आणि भावनिक माहितीकडे सावधगिरी बाळगणे शिकवा.
• खुल्या संवादाचे वातावरण: घरात कोणत्याही विषयावर चर्चा करण्यासाठी खुले वातावरण निर्माण करा. जर त्यांनी काही रागाची गोष्ट बघितली, तर त्यांच्याशी शांतपणे चर्चा करा – “हे तुला कसे वाटले? यामागे खरे काय असू शकते?”
• वेळ मर्यादा आणि निरीक्षण: मुलांना सोशल मीडिया वापरावयला देताना वेळ मर्यादा ठेवा. शक्य असेल तर त्यांच्या अकाऊंटवर नजर ठेवा (त्यांना सांगून).
• पर्यायी क्रियाकलाप: त्यांना वास्तविक जगातील छंद, खेळ आणि क्रियाकलापांमध्ये गुंतवून ठेवा, जेणेकरून त्यांचे लक्ष केवळ ऑनलाइन जगापुरते मर्यादित राहणार नाही.

५. कायदा करून रेज बेट थांबवता येईल का?
उत्तर: हे एक कठीण प्रश्न आहे. कारण रेज बेट बहुतेक वेळा मताची स्वातंत्र्य आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य यांच्या सीमारेषेवर काम करते. सरकारने ‘रेज बेट’ ची व्याख्या करणे आणि त्यावर बंदी घालणे हे धोकादायक आहे, कारण सत्ताधारी कोणत्याही आक्षेपार्ह मतावर बंदी घालू शकतात.
याऐवजी, उपाय असू शकतात:

• माध्यम संस्थांची स्वयंशिस्त: न्यूज आउटलेट्स आणि प्लॅटफॉर्म्सनी स्वतःचे नैतिक धोरण कठोर करावे.
• अल्गोरिदमिक पारदर्शकता: सोशल मीडिया कंपन्यांना त्यांचे अल्गोरिदम कसे काम करतात हे स्पष्टपणे सांगण्यास भाग पाडले जावे.
• माध्यम साक्षरतेचे अभियान: सरकार आणि NGO यांनी लोकांना माहितीचे मूल्यमापन कसे करायचे हे शिकवण्याची मोठी मोहीम हाती घ्यावी.
• नागरी सहभाग: प्रत्येक वापरकर्त्याने जबाबदारीने वागणे हाच सर्वात प्रभावी उपाय आहे. जेव्हा आपण रेज बेटला प्रतिसाद देत नाही, तेव्हा आपण त्याच्या अर्थव्यवस्थेला नकार देतो.